باغ گیاه‌شناسی تهران یکی از ۲۰ باغ گیاه‌شناسی برتر جهان است که قدمتی بالغ بر ۴۸ سال دارد و در سال ۹۵ در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت ملی شده؛ این باغ حالا دارد به سرطان برج‌سازی سرمایه‌داران تحت لوای توسعه شهری پایتخت مبتلا می‌شود. سرطانی که فعالان محیطزیست پایانی جز از بین‌رفتن مجموعه ارزشمند گونه گیاهان نادر، برایش پیش‌بینی نمی‌کنند.
همه چیز از یک هشدار شروع شد. محمد درویش، کنشگر محیط زیست با انتشار تصاویری در کانال شخصی‌اش خبر داد که در منتهی‌الیه شمالی باغ گیاه‌شناسی ملی ایران که در منطقه ۲۲ تهران قرار دارد قرار است ۲۲ برج ۲۷ طبقه ساخته شود. نیازی به تخصص و نگاه کارشناسی نیست؛ هر بازدیدکننده عادی‌ای درک می‌کند که بهترین کاربری برای اطراف این باغ وسیع و منحصربه‌فرد، فضای سبز است تا چشم‌انداز و حیات بوم‌شناختی باغ آسیب نبیند. درویش، معضل تامین آب در تهران، منطقه ۲۲ و باغ گیاه‌شناسی را فریاد زده «تهرانی که همین حالا هم آب ندارد و با برداشت از آب کرج، طالقان، لار و آمل دارد زندگی می‌کند، چگونه می‌خواهید ۲۲ برج ۲۷ طبقه جدید را در آن بسازید؟ نیمی از چاه‌های تأمین‌کننده آب باغ هم‌اکنون خشک‌شده و آن نیم دیگر مجبور به کف‌شکنی در اعماق بیش از ۲۲۰ شده! درحالیکه زمانی این چاه‌ها در عمق هشتادمتری به آب می‌رسید.»
پروژه طبیعت یا قاتل طبیعت باغ گیاه‌شناسی؟
به‌طورکلی در پهنه منطقه ۲۲ تهران، سطح آب زیرزمینی بیش از ۱۷متر در طول یک دهه اخیر کاهش یافته است. احداث باغ به سال ۱۳۴۸ برمی‌گردد؛ باغ گیاه‌شناسی ملی ایران به وسعت ۱۴۵ هکتار در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز در اراضی چیتگر، در شمال‌غربی تهران جا خوش کرده. یکی از دلخوشی‌های تهرانی‌ها برای فرار از دودوترافیک و سروصدای شهر، این باغ است که حالا در تله بلند مرتبه‌سازی‌های معروف منطقه ۲۲ گرفتار شده. این کنشگر محیطزیست، شهردار تهران را خطاب قرار داده «آقای زاکانی! لطفا اجازه ندهید تا بحران بیش از این گسترش یافته و یکی از ارزشمندترین مؤلفه‌های وقار ایرانیان، قربانی سودای برج‌های چندصدمیلیاردتومانی برای از ما بهتران شود.»
اما تصاویر و عکس‌های منتشرشده در فضای مجازی و رسانه‌های رسمی می‌گوید این بحران یا همان به اصطلاح پروژه ساخت برج‌های مسکونی با سرعت بیشتری در حال پیشروی است. به‌خصوص از دو ماه پیش که حاشیه‌ها و اعتراضات فعالان محیطزیست درباره آن رسانه‌ای شد. ساختمان‌سازی در حریم باغ ملی گیاه‌شناسی توسط یک تعاونی مسکن تحت عنوان «پروژه ۵۲۸۰ واحدی طبیعت چیتگر» در مرحله خاکبرداری قرار دارد؛ پروژه طبیعت یا قاتل طبیعت باغ گیاه‌شناسی؟
باغ گیاه‌شناسی زیر لوای توسعه‌شهری
امین محمودی، کارشناس کشاورزی و فعال محیطزیست درباره مخاطرات این ساخت‌وساز برای حیات باغ گیاه‌شناسی تهران به می‌گوید: «در اوایل دهه ۸۰ متاسفانه شهرداری وقت تهران مجوز ساخت ۲۲ برج در منطقه شمالی باغ گیاه‌شناسی حوالی چیتگر را صادر کرد؛ این فرآیند در زمان گذشته بدون هیچ کارشناسی صورت گرفته و لازم است نهادهای مربوطه به آن ورود کرده و مانع ساخت این برج‌ها که در وضعیت فعلی مالکان آنها در مرحله خاکبرداری برای احداث برج هستند، شوند. گفته شده قرار است هرکدام از این برج‌ها ۲۷ طبقه شود که اگر میانگین تعداد افراد ساکن در هر طبقه را ۸ نفر حساب کنیم در هرکدام از این برج‌ها قرار است ۲۲۰ نفر به‌طور متوسط زندگی کنند که به‌صورت مجموع در ۲۲ برج قرار است دستکم ۵ هزار نفر ساکن شوند.»
به گفته این فعال محیطزیست بدون هیچ شکی زندگی کردن ۵ هزار نفر در یک منطقه تاثیرات زیادی به لحاظ اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی همراه دارد؛ بعد از خانوارها، مغازه‌ها، مراکز تجاری، مدرسه، واحدهای حمل‌ونقل و … نیز در حوالی باغ گیاه‌شناسی راه‌اندازی می‌شود. به همین دلیل به‌طور کامل باغ گیاه‌شناسی تهران زیر سایه و لوای توسعه جمعیتی قرار خواهد گرفت.
فشار مضاعف بر منابع آب، گیاهان را می‌کُشد
از لحاظ زیست‌محیطی نیز مسئولان باغ گفته‌اند در سال‌جاری میزان تامین آب برای این مجموعه گیاهی نادر و منحصربه‌فرد تنها ۵۰ درصد بوده که طبیعتا با ورود چندهزار نفر به این منطقه و نیاز به منابع آبی به‌نظر می‌رسد به‌طور کامل امنیت زیستی این باغ به مخاطره می‌افتد. محمودی می‌گوید: «حتی در بغرنج‌ترین شرایط ممکن است شاهد از بین رفتن اکثر گونه‌های گیاهی و تعطیل‌شدن این مرکز باشیم. ذخیره آب هم پایین می‌رود. اگر چاه‌های عمیق برای فضای سبز احداث کنند، فشار زیادی به ذخایر آب باغ وارد می‌کند که الان هم با مشکل کم‌آبی در باغ مواجه هستیم و در آن زمان بیشتر می‌شود. زیان بعدی این است که نمای بصری باغ کاملا زشت خواهد شد.
این در حالی است که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از جمله قطر و امارات(دبی) طی سالیان گذشته هزینه‌های زیادی برای توسعه پوشش‌گیاهی، فضای‌سبز و احداث باغات کرده‌اند ولی در کشور ما همه چیز برای از دست‌رفتن و نابودی پوشش‌گیاهی و باغات و گونه‌های گیاهی نایاب دست‌به‌دست هم می‌دهد. این فعال محیطزیست با اشاره به اینکه باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، یکی از ارزشمندترین باغ‌های دنیاست به‌طوری که در خاورمیانه نیز تک است و مسئولیت حفظ بسیاری از گونه‌های گیاهی را بر عهده دارد، تاکید می‌کند: «از طرف دیگر وجود این ساختمان‌های دراز و طویل سبب خواهد شد که گونه‌های این باغ، ساعات کمتری از نور آفتاب برای رشد خود بهره گیرند و حتی آلودگی‌هوا و آلودگی‌صوتی ناشی از استقرار مردم برای گونه‌های گیاهی تشدید شود.»
چرا یک اثر ملی، حریم اختصاصی ندارد؟
برابر قانون در صورت ثبت یک اثر ملی، هرگونه تجاوز به حریم تعیین‌شده برای آن اثر، جرم است. علاوه بر مجازات مربوطه پیگرد قانونی هم دارد، اما چرا در طول ۵ سال گذشته برای این اثر ملی ارزشمند حریمی تعیین نشده است؟ معاون میراث فرهنگی استان تهران می‌گوید: «با توجه به اینکه باغ ملی گیاه‌شناسی به‌عنوان یک اثر طبیعی، ثبت ملی شده، مشمول ضابطه اختصاصی نمی‌شود؛ بر همین اساس تعیین‌وتدوین عرصه‌وحریم این باغ، در شورای کارشناسی و شورای ملی ثبت و حریم وزارت میراث فرهنگی بررسی و با اجماع نظر کارشناسان، نتیجه نهایی و محدوده عرصه و حریم این اثر مشخص می‌شود.»
او از تاخیر زمانی از ثبت اثر ملی تا تعیین حریم آن و پروسه طولانی مطالعاتی و تایید مقامات عالی میراث فرهنگی، شهرداری و استانداری می‌گوید: «عموما از زمان ثبت یک اثر به‌عنوان اثر ملی تا تعیین حریم آن تأخیر زمانی وجود دارد و اولویت‌بندی تعیین حریم آثار ملی با توجه به وضعیت حفاظتی یک اثر اتفاق می‌افتد، با این‌حال امیدواریم که تعیین حریم این اثر ملی در سریع‌ترین زمان ممکن، نهایی شود.»این مقام مسئول میراث فرهنگی با این‌حال اشاره نکرده که پروژه مجاور باغ گیاه‌شناسی هم در سریع‌ترین زمان ممکن در حال پیشرفت است و منتظر نظر کارشناسی میراث فرهنگی درباره حریم اختصاصی باغ نمی‌ماند.
ویوی ابدی برج‌های به هم چسبیده
طبقات بالای برج‌های منطقه ۲۲ از نظر قیمت از طبقات فوقانی گران‌تر است؛ دلیلش هم طبیعتا ویوی ابدی یا چشم‌انداز زیبای کوهپایه‌های حدفاصل تهران و کرج و البته کلانشهر تهران است. یکی از صاحبان دفتر معاملات ملکی در این منطقه می‌گوید: «از سال‌ها پیش که این منطقه هنوز به این تراکم جمعیت نرسیده بود، خیلی‌ها تصور می‌کردند این ویو تا ابد باقی خواهد ماند؛ اما با ساخت‌وسازهای بی‌رویه برج‌ها و مال‌های فراوان، قطعا دیگر منظره‌ای جز برج‌های به‌هم چسبیده باقی نمی‌ماند.»
او که خودش در برج‌های اطراف دریاچه چیتگر سکونت دارد، از شلوغی بیش از حد ایام تعطیل و آلودگی هوایی‌وصوتی زیاد گلایه دارد و معتقد است قطعا توسعه ساخت‌وساز در اطراف باغ گیاه‌شناسی به ضرر گیاهان و کل منطقه است: « از نظر جمعیتی ، همین حالا هم این منطقه فراتر از ظرفیتش ساکن دارد و ساخته شدن هر مجتمع مسکونی جدید بار اضافه‌تری در ترافیک و خانواده‌هایی است که هرکدام به امکانات رفاهی، آموزشی‌وسرگرمی نیاز دارند.»
یکی دیگر از ساکنین منطقه ۲۲ از ساخته‌شدن مجتمع مسکونی دیگری که چشم‌انداز و هوای مطبوع باغ گیاه‌شناسی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، انتقاد می‌کند و می‌گوید: «مسئولان شهرداری قبل از اینکه به توسعه فضای زندگی در این منطقه فکر کنند، باید به زیرساخت‌ها نگاهی بیندازند؛ آیا منطقه از نظر تامین آب و بحث فاضلاب کشش جمعیت بیشتر را دارد؟»
نابودی گونه‌های گیاهی با برج‌سازی کنار باغ گیاه‌شناسی
باغ گیاه‌شناسی ملی ایران، یکی از مهم‌ترین باغ‌های گیاه‌شناسی دنیاست که در خاورمیانه منحصربه‌فرد است و مسئولیت حفظ گونه‌های گیاهی در دنیا را برعهده دارد. عادل جلیلی، رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌هاومراتع کشور درباره آسیب‌های ساخت‌وساز در کنار باغ گیاه‌شناسی ملی ایران گفته است: «در طرح تفصیلی قرار بود که در اطراف باغ گیاه‌شناسی ساخت‌وساز انجام نشود؛ نمی‌دانیم چه توافقی بین ارتش و شهرداری صورت‌گرفته که با تراکم بالا اقدام به ساخت تعداد زیادی برج کردند. این ساخت‌وساز، منظره اطراف باغ را از بین می‌برد و تراکم جمعیتی در آن منطقه را بالا برده که مشکلاتی مانند آلودگی، کمبود آب و … ایجاد می‌شود. اگر این پروژه جلو رود، باغ گیاه‌شناسی ملی ایران از بین خواهد رفت.» جلیلی می‌گوید: «انتظار داشتیم شورای شهر تهران و شهرداری تهران مقابل این پروژه بایستد اما بعد متوجه شدیم که خود شهرداری پشت این پروژه بوده است. نامه‌های مختلفی به شورای شهر، شهرداری منطقه و وزارت کشور نوشتیم، دستگاه‌های نظارتی و شورای شهر تهران باید مقابل این اقدام را بگیرند.»
فاطمه سفیدکن، معاون پژوهشی، فناوری و انتقال‌یافته‌های تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگل‌هاومراتع کشور نیز اخیرا در گفت‌وگویی عنوان کرده در تمام دنیا یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری پیشرفت‌وتوسعه یک کشور، میزان توجه آن کشور به مسائل زیست‌محیطی است: «اخیرا شاهد مصوبه‌ای هستیم که قرار است در ضلع‌شمالی باغ گیاه‌شناسی بلندمرتبه‌سازی عجیب‌وغریبی انجام شود. متاسفانه سطح چاه‌های باغ تا اندازه زیادی کم شده و درحال‌حاضر برای آبیاری ۴ هزار گونه گیاهی دچار مشکل شده‌ایم. اگر این ساخت‌وساز در ضلع شمالی باغ ایجاد شود باید شاهد نابودی زحمات ۵۰ ساله باشیم چراکه باغ گیاه‌شناسی نابود خواهد شد.» به گفته این پژوهشگر در باغ گیاه‌شناسی، حیات‌وحشی شکل گرفته که در هیچ‌جای دیگر ایران نیست و حیوانات مختلف در آن نگهداری می‌شود که باید از این گونه‌های حیوانی و گیاهی محافظت کنیم.
شهرداری مخالف است ولی این پروانه از گذشتگان به ارث رسیده
تجاوز به حریم باغ گیاه‌شناسی نه‌تنها موجب آلودگی بصری خواهد شد بلکه با استقرار جمعیتی بالغ بر چندهزار نفر، مشکلات اکولوژی و کمبود منابع آبی در درازمدت را همراه خواهد داشت. واکنش شهرداری و اعضای شورای شهر نسبت به این پروژه در طول هفته‌های اخیر، از اعلام مخالفت با بلندمرتبه‌سازی‌های بیش از حد شروع می‌شود تا اعلام برخورد قاطع با عاملان این تخلفات پیش می‌رود. ولی در نهایت شهردار تهران اعلام کرده پروانه پروژه مجتمع مسکونی در ضلع‌شمالی باغ گیاه‌شناسی تهران در دوره‌های قبل صادرشده و میراثی از گذشتگان است. آخرین پیگیری‌های شورای شهر درباره این پروژه را مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی‌ومعماری شورای شهر تهران توضیح می‌دهد: «در آن منطقه، ضوابط پهنه‌ای اجازه ساخت مجتمع مسکونی را می‌داده و پروانه پروژه این مجتمع در منطقه ۲۲ هم مربوط به چندسال قبل است و به قوت خود باقی است چراکه صاحب پروانه تمام توافقات را انجام داده است.»
ابطال پروانه از دست شورای شهر و شهرداری خارج است
پروانه در دوره قبل صادر شده و مسئول حقوقی در شهرداری آن زمان قراردادی را امضا کرده که اثرات مخرب زیست‌محیطی خواهد داشت، ولی آیا مسئولان فعلی شهرداری و شورای شهر در مقام حقوقی خود نمی‌توانند آن را پیگیری کنند؟ «خیر؛ ابطال پروانه در حال‌حاضر امکانپذیر نیست زیرا در همان زمان هم در بر خلاف ضوابط و مقررات صادر نشده است. آنجا که شرکت مشاور در طرح تفضیلی برداشت اطلاعات انجام داده، آن پهنه را مسکونی دیده و منطبق با پهنه، پروانه صادر شده.»
عباسی معتقد است «در همان زمان باید سیاستگذار این پهنه را به‌عنوان لایه‌ای از حریم خصوصی اثر ملی پیش‌بینی می‌کرد، اگر قرار بود باغ گیاه‌شناسی، حریم مشخصی داشته باشد باید در طرح تفضیلی می‌آمد مثل خیلی از حریم‌های دیگر. ولی این اتفاق نیفتاده است.» «پروانه منطبق بر ضوابط داده شده و کار خاصی هم نمی‌توان کرد» عباسی با این توضیحات تنها راه پیگیری را از طریق مراجع قضائی امکانپذیر می‌داند: «این پروانه در حال‌حاضر تنها از طریق مراجع قضائی قابل ابطال است ؛ اینجا دیگر شهرداری و شورای شهر، نمی‌تواند مرجع تشخیص ادعاها باشد. در این مرحله از مراجع قضائی برای تشخیص صحت‌وسقم اطلاعات نظر کارشناسی گرفته می‌شود و بین ذی‌نفعان قضاوت صورت می‌گیرد و نهایتا رأی به آنچه باید، داده می‌شود.»