نتایج این پایش نشان می‌دهد که تغییرات مداوم قیمت مواد اولیه، بیثباتی قوانین و رویه‌ها و همچنین تامین مالی از بانک‌ها نامناسب‌ترین مولفه‌های کسب‌وکار در زمستان سال گذشته بوده‌اند. همچنین وضعیت محیط کسب‌وکار در بخش‌های صنعت و خدمات مساعدتر از بخش کشاورزی ارزیابی شده است. هرچند بهبود حاصل شده نشانگر کاهش اثرات شیوع کرونا بر وضعیت بنگاه‌های اقتصادی است، اما انتظار می‌رود که با کم‌اثر شدن این بحران شاهد وضعیت مساعدتری در فضای کسب‌وکار باشیم.
تازه‌ترین ارزیابی‌های انجام شده از سوی اتاق ایران نشان می‌دهد که در فصل پایانی سال گذشته شاخص محیط کسب‌وکار با اندکی رشد نسبت به پاییز ۹۹ همراه شده است. عدد این شاخص در فصل زمستان به ۸۰/۵ رسیده که نسبت به عدد ۹۳/۵ در فصل پاییز، ۱۳/۰ واحد بهبود نشان می‌دهد. این بهبود در شرایطی حاصل شده که اثر کرونا به عنوان یکی از موانع موجود بر سر راه کسب‌وکارهای کشور در این محاسبات لحاظ شده است. به این ترتیب هر بهبودی در شاخص محیط کسب‌وکار می‌تواند کم اثر شدن بحران شیوع کرونا بر فعالیت‌های اقتصادی را بازتاب دهد. روند شاخص محیط کسب‌وکار در تمام فصول سال گذشته بهبود پله‌ای داشته است. در بهار سال گذشته بیشترین بهبود در این شاخص مشاهده شد، به طوری که نسبت به بهار سال ۹۸ با ۵۹/۲ واحد بهبود عدد ۰۱/۶ را ثبت کرد. در تابستان سال گذشته اما این رقم با مقداری رشد به ۰۵/۶ واحد رسید که در ادامه و در فصول پاییز و زمستان روند رو به بهبود خود را تداوم بخشید.
نامناسب‌ترین مولفه‌ها
براساس پایش انجام گرفته غیرقابل پیش‌بینی بودن و تغییرات قیمت مواد اولیه و محصولات، بیثباتی قوانین و رویه‌های اجرایی ناظر بر کسب‌وکار و دشواری تامین مالی از بانک‌ها نامناسب‌ترین مولفه‌های اثرگذار بر محیط کسب‌وکار ارزیابی شده‌اند. بررسی مولفه‌های تاثیرگذار بر فعالیت کسب‌وکارها نشان از آن دارد که در چهار دوره نخست اجرای طرح پایش، دشواری تامین مالی از بانک‌ها نامساعدترین مولفه اعلام می‌شد، اما از سال ۹۶ به بعد غیرقابل پیش‌بینی بودن قیمت مواد اولیه و محصولات کمترین نمره را از سوی فعالان اقتصادی گرفته است. به نظر می‌رسد از سال ۹۶ به عنوان سال شروع نوسانات ارزی، نااطمینانی نسبت به آینده به یکی از معضلات اصلی در محیط کسب‌وکار تبدیل شد. اکنون بعد از گذشت چهار سال جهش‌های رو به بالا و پایین نرخ ارز همچنان ادامه دارد و تعدیل نرخ ارز بر اساس نیروهای عرضه و تقاضا در فضای ناآرام سیاسی و اقتصادی غیرممکن شده است. بنابراین طبیعی است که نوسانی شدن قیمت مواد اولیه و محصولات کماکان یکی از چالش‌های اصلی پیش‌روی فعالان اقتصادی باشد.
با این حال نباید از این نکته نیز غفلت کرد که دشواری تامین مالی از بانک‌ها نیز همچنان یکی از مولفه‌هایی است که نامناسب ارزیابی شده است. به این ترتیب بنگاه‌های تولیدی همچنان در دریافت تسهیلات سرمایه در گردش از بانک‌ها با دشواری‌هایی روبه‌رو هستند. حداقل طی چند ماه گذشته بارها مساله نحوه تامین مالی بنگاه‌های اقتصادی از بانک‌ها موشکافی شده و فعالان این حوزه بارها شیوه اعطای وام و تسهیلات از سوی بانک‌ها را مورد نقد قرار داده‌اند. اخیرا نیز قوه قضاییه به این مساله ورود کرده و ضرورت حمایت از واحدهای تولیدی را به نظام بانکی کشور یادآور شده است. با این حال به نظر می‌رسد نظام بانکی همچنان شیوه اعطای وام از طریق استمهال و تسویه وام‌های قبلی با وام‌های جدید را در پیش می‌گیرد و بدهکاری بنگاه‌های اقتصادی به بانک‌ها را دوچندان می‌کند. این شیوه حکمرانی در بانک‌ها را شاید بتوان یکی از دلایل اصلی در نامناسب بودن مولفه‌های تاثیرگذار بر محیط کسب‌وکار دانست.
سهم استان‌ها از کسب‌وکار
بررسی وضعیت استان‌ها نیز نشان می‌دهد که با وجود بهبود حاصل شده در میانگین شاخص محیط کسب‌وکار، وضعیت مولفه‌های موثر بر محیط کسب‌وکار در زمستان ۹۹ تا حدودی نامساعدتر شده است. ارزیابی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که اختلاف عدد این شاخص در بهترین و بدترین استان معادل ۲۸/۱ واحد است که همین موضوع می‌تواند موید تفاوت وضعیت محیط کسب‌وکار در استان‌های مختلف کشوری باشد. در زمستان سال گذشته، عدد این شاخص برای استان‌های سمنان، مرکزی و آذربایجان شرقی به ترتیب ۰۴/۵، ۰۴/۵ و ۲۹/۵ بوده که این سه استان را در ردیف بهترین‌ها از نظر شاخص کسب‌وکار قرار داده است. در عین حال عدد این شاخص برای استان‌های کردستان، کرمان و چهارمحال‌وبختیاری به ترتیب ۳۲/۶، ۱۵/۶ و ۱۱/۶ بوده و به این ترتیب این سه استان بدترین وضعیت محیط کسب‌وکار را در فصل گذشته داشتهاند. وضعیت کسب‌وکار در تهران نیز در زمستان ۱۳۹۹ به ۰۷/۶ رسیده است. هرچند نسبت به عدد ۱۲/۶ در فصل پاییز می‌توان گفت که محیط کسب‌وکار در تهران بهتر شده، اما از میانگین کشوری کماکان بالاتر بوده است.
عقبگرد بخش کشاورزی
رصد شاخص کسب‌وکار در بخش‌های مختلف اقتصادی نشان می‌دهد که کشاورزی از دو بخش صنعت و خدمات جا مانده است. در زمستان سال گذشته عدد شاخص برای بخش کشاورزی به ۹۲/۵ رسیده، این در حالی است که این رقم در فصل پاییز ۸۳/۵ واحد بوده است. بنابراین در فصل زمستان فضای کسب‌وکار برای فعالان حوزه کشاورزی بدتر شده است. دو بخش صنعت و خدمات اما وضعیت بهتری از بخش کشاورزی داشتهاند.
عدد شاخص برای بخش صنعت در زمستان ۹۹ به ۶۰/۵ رسیده که نسبت به عدد ۸۶/۵ فصل پاییز بهبود نشان می‌دهد. در بخش خدمات نیز عدد شاخص کسب‌وکار به ۸۷/۵ در زمستان رسیده که نسبت به عدد ۹۲/۵ فصل پاییز بهتر شده است. گزارش این پایش نشان می‌دهد که برخی از رشته فعالیت‌ها وضعیت بدتر و برخی نیز وضعیت مناسب‌تری را از نظر محیط کسب‌وکار داشتهاند.
فضای مساعدتر برای بنگاه‌های بزرگ
برای مثال سایر فعالیت‌های خدماتی؛ فعالیت حرفه‌ای، علمی و فنی؛ فعالیت اداری و خدمات پشتیبانی دارای بدترین وضعیت محیط کسب‌وکار در فصل زمستان بوده‌اند. در عین حال فعالیت‌های مرتبط با مالی و بیمه، استخراج معدن و تولید صنعتی (ساخت) بهترین وضعیت محیط کسب‌وکار را در مقایسه با سایر رشته فعالیت‌های اقتصادی داشتهاند. وضعیت کسب‌وکار بر حسب بنگاه‌های بزرگ و بنگاه‌های کوچک و متوسط نیز نشان می‌دهد که سهم بنگاه‌های بزرگ از وضعیت مناسب کسب‌وکار بیشتر از بنگاه‌های کوچک بوده است. به عبارتی بنگاه‌های بزرگ از فضای کسب‌وکار مساعدتری برای انجام فعالیت‌های اقتصادی برخوردار بوده‌اند.
برای مثال عدد شاخص کسب‌وکار در زمستان برای بنگاه‌های با ۶ تا ۱۰ نفر فعال ۸۴/۵ محاسبه و برای بنگاه‌های دارای ۲۰۰ فعال و بیشتر از آن ۵۴/۵ محاسبه شده است. این محاسبات نشان می‌دهد که بنگاه‌های بزرگ اقتصادی دارای بهترین وضعیت محیط کسب‌وکار نسبت به سایر بنگاه‌ها بوده‌اند.وضعیت بنگاه‌های کوچک اما در قیاس با فصل پاییز بهتر شده است. برای مثال عدد شاخص برای بنگاه‌های کوچک در پاییز سال گذشته ۹۶/۵ محاسبه شده که این رقم در زمستان ۱۲/۰ واحد بهبود داشته است. همچنین این عدد برای بنگاه‌های بزرگ در پاییز اما ۷۵/۵ بوده که در زمستان ۰۹/۰ واحد بدتر شده است. وضعیت محیط کسب‌وکار کشور برحسب سال تاسیس بنگاه اقتصادی در کارگاه‌های ۶ تا ۱۰ سال نیز با عدد ۸۷/۵ بدترین وضعیت و در کارگاه‌های کمتر از دو سال با عدد ۴۹/۵ دارای بهترین وضعیت ارزیابی شده‌اند.
پایش کسب‌وکار در نظریه کارآفرینی شین
یکی از تغییرات مهم که در این شاخص مشاهده می‌شود را می‌توان در تغییر میزان ظرفیت تولیدی بنگاه‌های اقتصادی دید. این گزارش نشان می‌دهد که میانگین ظرفیت تولیدی واقعی بنگاه‌های اقتصادی شرکت‌کننده در طرح در فصل پاییز سال گذشته به ۷۲/۴۲ درصد رسیده که حدودا دو واحد درصد نسبت به رقم ۸۰/۴ درصدی در پاییز سال ۹۸ بهبود داشته است. در عین حال اثرات کرونا بر محیط کسب‌وکار و توان تولیدی آنها نیز محسوس است. برای مثال در زمستان سال گذشته فعالان اقتصادی به طور متوسط، میزان تاثیر کرونا بر کسب‌وکار را ۳/۶ ارزیابی کرده‌اند. اثر کرونا بر وضعیت کسب‌وکار در پاییز ۴۹/۶ ارزیابی شده بود. بنابراین به نظر می‌رسد اثرگذاری بحران کرونا بر فعالیت‌های اقتصادی کمتر شده است. بهبود کلی در وضعیت شاخص کسب‌وکار نیز این مساله را تایید می‌کند.
همچنین در فصل زمستان ۹۹، میزان آسیب وارده بر کسب‌وکارها از شیوع ویروس کرونا در استان‌های اردبیل ۳۳۸، خراسان‌جنوبی ۲۳/۷، کردستان ۶/۷ و چهارمحال‌وبختیاری ۸۶/۶ بیشترین مقدار و در استان‌های اصفهان ۱۴/۵، البرز ۲۳/۵، مرکزی ۲۸/۵ و آذربایجان شرقی ۶۱/۵ کمترین مقدار نسبت به سایر استان‌ها توسط فعالان اقتصادی ارزیابی شده‌اند. به این ترتیب سهم محیط کسب‌وکار از شیوع کرونا در استان‌های مختلف متفاوت است. به عبارتی برخی استان‌ها بیشتر از سایرین آماج پیامدهای اقتصادی کرونا بر حوزه‌های اقتصادی قرار گرفته‌اند.
ضربه به خدماتی‌ها
آن‌طور که نظریه عمومی کارآفرینی شین نشان می‌دهد شاخص ملی محیط کسب‌وکار ایران در زمستان ۹۹، عدد ۹۶/۵ (عدد ۱۰ بدترین ارزیابی است) به دست آمده که در مقایسه با عدد ۷/۶ فصل پاییز بهتر بوده است. میانگین ارزیابی محیط اقتصادی عدد ۱۵/۶ است که در ارزیابی فصل پاییز عدد ۲۹/۶ حاصل شده بود و میانگین ارزیابی محیط نهادی عدد ۸۱/۵ است که در فصل پاییز سال گذشته عدد ۸۹/۵ ارزیابی شده بود. بنابراین در زمستان ۹۹ همانند فصل پاییز محیط جغرافیایی با عدد ۲۰/۵ و محیط مالی با عدد ۲۳/۸ به ترتیب مساعدترین و نامساعدترین محیط‌ها بر اساس نظریه عمومی کارآفرینی شین اعلام شده‌اند. به نظر می‌رسد شاخص شین به دلیل در نظر گرفتن وزن عوامل مختلف در محاسبه، از دقت بیشتری نسبت به شاخص کل کشور برخوردار باشد.
در بین رشته فعالیت‌های اقتصادی نیز عدد شاخص برای فعالیت‌های مرتبط به تامین جا و غذا شامل هتل‌ها، اقامتگاه‌ها و رستوران‌ها و تالارهای پذیرایی ۳۱/۸، اداری و خدمات پشتیبانی شامل آژانس‌های توریستی و مسافرتی، موسسات حمل مسافر و موسسات کرایه لوازم، ابزار و ماشین‌آلات ۸، سایر فعالیت‌های خدماتی ۷۵/۷، بوده که نشان می‌دهد این فعالیت‌ها بیشترین آسیب را از شیوع ویروس کرونا متحمل شده‌اند. آن‌طور که مشخص است فعالیت‌های خدماتی بدترین شرایط کسب‌وکار را در زمستان سال گذشته داشتهاند. همچنین عدد شاخص برای فعالیت‌های مالی و بیمه ۲۹/۴، استخراج معدن ۸/۵ و تولید صنعتی (ساخت) ۵۳/۵ بوده که نشان می‌دهد این حوزه‌ها کمترین آسیب را از شیوع ویروس کرونا نسبت به سایر فعالیت‌ها متحمل شده‌اند.