آنچه گذشت
صندوق سرمایه‌گذاری دارا یکم نخستین صندوق دولتی بود که در ۱۳اردیبهشت۱۳۹۹ پذیره‌نویسی شد. ۳میلیون نفر با مراجعه به شعب بانک‌ها یا کارگزاری‌ها یا ورود به سامانه بانکداری اینترنتی بدون نیاز به کد بورسی (برای نخستین‌بار) به خرید واحد‌های صندوق سرمایه‌گذاری دارا یکم اقدام کردند. بعد از این پذیره‌نویسی، معاملات واحد‌های این صندوق به‌طور مستقیم از طریق بورس از ۴ تیر‌ماه آغاز شد. در فاصله کوتاهی قیمت هر واحد از این صندوق در بازار سهام از ۲۱ هزار تومان در روز نخست به مرز ۳۴ هزار تومان رسید. اما این قیمت فقط ۴ روز دوام داشت و بعد از آن قیمت یونیت (واحد)های این صندوق شروع به نزول کرد به‌طوری که از آن تاریخ تاکنون قیمت واحد‌های این صندوق به‌طور مداوم ظرف ۷ماه گذشته نزول کرده و اکنون به محدوده ۱۴ هزار و ۴۰۰ تومان رسیده است.
ماجرای عرضه یونیت‌های صندوق سرمایه‌گذاری پالایش یکم به‌عنوان دومین صندوق سرمایه‌گذاری دولتی حتی بدتر بود. ارزش واحد‌های این صندوق از همان روز نخست در آذر‌ماه شروع به افت کرد و ظرف مدت کوتاهی یعنی ۳۰ دی‌ماه امسال نصف شد و به ۵ هزار تومان رسید. بعد از آن با انجام بازارگردانی، ارزش این صندوق اندکی رشد کرد و اکنون به محدوده ۸ هزار و ۳۰۰ تومان رسیده است.
قیمت یونیت‌های هر دو صندوق در زمان پذیره‌نویسی در اردیبهشت امسال، ۱۰هزار تومان تعیین شده بود. این یعنی سرمایه‌گذارانی که واحد‌های صندوق سرمایه‌گذاری پالایش یکم را خریده‌اند حتی از اصل سرمایه هم زیان کرده‌اند و خریداران واحد‌های صندوق سرمایه‌گذاری دارا یکم هم اگرچه هنوز وارد زیان از اصل سرمایه نشده‌اند، اما می‌توان گفت با محاسبه میزان تورم در ۶ماه گذشته و بازده ۱۵۰ درصدی شاخص بورس عملا خرید واحد‌های این صندوق برایشان صرفه اقتصادی نداشته و حتی متضرر شده‌اند. طبق این آمار همین حالا روی کاغذ ارزش صندوق دارا یکم نسبت به نخستین روز عرضه در بورس ۳۵ درصد و پالایش یکم ۲۵ درصد نزول کرده. اما چرا چنین اتفاقی رخ داد؟
دلیل شکست چه بود؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد هدف اصلی دولت در واگذاری صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی تغییر نگرش نسبت به خصوصی‌سازی و تغییر روش واگذاری‌ها به‌دلیل تنگنا‌های مالی ناشی از تحریم‌ها و همینطور شیوع کرونا بود. دولت در تلاش بود از این طریق میزان درآمد و همینطور سرعت دسترسی‌اش به منابع نقد را افزایش دهد و همین عامل ریشه مشکلاتی بود که برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی به‌وجود آمد.
روشی که برای فروش سهام شرکت‌های دولتی در سال‌جاری برای دارا یکم و پالایش یکم به‌کار گرفته شد تاکنون در فرایند خصوصی‌سازی اجرا نشده بود. دولت در طول ۲ دهه گذشته بخش عمده سهامش را به روش مزایده، مذاکره و حراج فروخته بود.
مطابق بررسی دستگاه‌های دولتی در واگذاری‌هایی که به روش نقد و اقساط در گذشته انجام می‌شد، ریسک وصول‌نشدن اقساط در آینده همیشه وجود داشت، اما چون در واگذاری در قالب صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا ETF مبلغ فروش همان ابتدا به‌صورت نقد دریافت می‌شود، عملاً ریسک وصول‌نشدن اقساط در آینده به‌صورت کامل از بین می‌رود و با واگذاری سهام از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری، دولت هم می‌تواند به پول نقد دسترسی داشته باشد و هم میزان درآمد حاصل‌شده بیشتر از گذشته است.
عرضه صندوق واسطه‌گری مالی یکم، ۶ هزار میلیارد تومان و عرضه صندوق پالایش یکم ۱۲هزار میلیارد تومان پول، به‌صورت نقد، در اختیار دولت قرار داد. در گذشته بسیاری از خریدارانی که سهام شرکت‌های دولتی را به‌صورت بلوک می‌خریدند، در بازپرداخت اقساط‌شان به مشکل برمی‌خوردند و دولت باید پول حاصل از واگذاری‌ها را با تأخیر و به‌صورت قسطی دریافت می‌کرد.
حتی به اعتراف وزیر اقتصاد، فراوانی افرادی که به روش مزایده در سال‌های گذشته سهام خریده‌اند و حالا نامشان در جدول بدهکاران اقساط معوق سازمان خصوصی‌سازی دیده می‌شود، بسیار زیاد است. وزیر اقتصاد پیش از این در این‌باره گفته بود: در روش واگذاری از طریق مزایده به‌صورت نقد و اقساط، عایدی دولت در زمان واگذاری نسبت به واگذاری از طریق بورس و روش ETF به حداقل می‌رسد. به‌عنوان مثال در واگذاری یکی از این شرکت‌ها به ارزش ۱۸۰۰میلیارد تومان، با تعیین ۱۰۰میلیارد تومان حصه نقدی و اعمال ۲ سال تنفس، عملاً عایدی دولت در زمان واگذاری به‌شدت کاهش یافته است.
این ارقام تأیید می‌کند نگاه دولت به این واگذاری‌ها صرفا از جنبه درآمد‌زایی بوده و دولت حتی به بحث بازارگردانی این صندوق‌ها بعد از عرضه در بورس توجه چندانی نکرده بود. به‌طوری که این موضوع موجب شده تا صندوق دارا یکم پس از آغاز معاملاتش در بورس فقط ۴ روز نخست رشد کند و صندوق پالایش یکم هم از همان روز نخست با نزول مواجه شد.
درنظر نگرفتن بازارگردان برای این صندوق‌ها از همان ابتدا موجب شد با افزایش عرضه‌ها پس از چند روز، سهامداران خرد نیز به‌صورت دومینووار دست به عرضه‌های بیشتر بزنند و این موضوع فشار فروش را در این صندوق‌ها به سرعت زیادی افزایش داد و منجر شد حتی قیمت یونیت‌های این صندوق در آخر دی‌ماه به ۱۰ هزار تومان هم برسد. این در حالی است که قیمت هر واحد از این صندوق ۴ روز پس از آغاز معاملاتش در بورس در ۱۴ تیر‌ماه به ۳۴ هزار و ۲۰۰ تومان رسیده بود. این موضوع نشان می‌دهد که قیمت هر یونیت از واحد‌های این صندوق حتی با ۷۲ درصد نزول هم مواجه شده است.