پس از انتخاب «مسعود پزشکیان»، کاندیدای اصلاح طلب و اعتدالگرای ایران به عنوان رئیس جمهور جدید جمهوری اسلامی، پیام تبریک افغانستان به رهبری طالبان بسیار کوتاه بود و حتی نام رئیس جمهور جدید نیز حذف شد. «عبدالقهار بلخی»، سخنگوی وزارت امور خارجه طالبان در پستی در ایکس نوشت: امارت اسلامی افغانستان امیدوار است که روابط دو کشور همسایه و مسلمان با روی کار آمدن دولت جدید در زمینه های مختلف بیشتر تقویت شده و گسترش یابد.

در مقابل، مخالفان حکومت طالبان از پزشکیان استقبال گرم تری داشتند. برای مثال، جبهه آزادی‌بخش افغانستان (AFF) – یک گروه  ضد طالبان که در این کشور فعالیت می‌کند – به پزشکیان تبریک گفت و اعلام کرد این پیروزی نوید یک تغییر مثبت در نحوه تعامل تهران با طالبان را می‌دهد. پیروزی پزشکیان امید به فردایی بهتر و غلبه بر چالش های سیاسی و اقتصادی در ایران را باز کرده و نویدبخش تحولات مثبت در تعامل و دیپلماسی این کشور در منطقه به ویژه در مورد افغانستان است. جبهه ملی افغانستان (NFA) – یکی دیگر از گروه های ضد طالبان – در واکنش به انتخابات لحنی مشابه داشت.رویکردهای متفاوت طالبان و گروه‌های مخالف افغانستان بازتابی از پیچیدگی‌های روابط ایران و افغانستان است. ایران مانند جامعه جهانی، حاکمیت طالبان بر افغانستان را به رسمیت نشناخته است اما سفارت افغانستان در تهران را به این گروه تحویل داده است. در واقع ایران چندین تفاهم نامه همکاری در زمینه تجارت و ترانزیت به ویژه در مورد بندر چابهار، «تنها بندر اقیانوسی» ایران در خلیج عمان امضا کرده است که امکان ترانزیت کالا بین افغانستان و هند را فراهم می کند. پروژه ترانزیت چابهار توسط هند، ایران و افغانستان در سال ۲۰۱۶ ایجاد شد که اخیراً ازبکستان نیز به آن ملحق شده است. طالبان امیدوار است در میان تنش های خود با پاکستان از این مسیر ترانزیتی تجاری بیشتر استفاده کند.

ایران در حال ساخت یک مسیر ریلی به طول ۶۲۵ کیلومتر (۳۸۸ مایل) از بندر چابهار به زاهدان است که می تواند ترانزیت کالا در کریدور شمال به جنوب را تسریع کند. نکته مهم این است که بندر چابهار برای افغانستان از بندر کراچی پاکستان قابل دسترسی تر است. در حالی که فاصله بین زرنج، مرکز استان نیمروز و چابهار حدود ۷۰۰ کیلومتر (۴۳۵ مایل) است، کراچی بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر فاصله با تورخم و جلال آباد دارد. این مزیت های جغرافیایی، علاوه بر تشدید درگیری طالبان با پاکستان – به عنوان بخشی از درگیری های مرزی و همچنین اخراج مداوم مهاجران افغان از کشور پاکستان – اهمیت بندر چابهار را برای افغانستان افزایش داده است.افغانستان همچنان یکی از شرکای تجاری ایران تحت رهبری طالبان است. «عبدالسلام جواد آخوندزاده» سخنگوی وزارت صنعت و تجارت ایران گفت: افغانستان در سه ماه اول سال ۲۰۲۴ حجم مبادلات تجاری با ایران به میزان ۶۹۵ میلیون دلار داشته است که ۱۴ میلیون دلار صادرات و ۶۸۱ میلیون دلار واردات از ایران بوده است. این آمار به وضوح نشان دهنده تراز تجاری مثبت قابل توجه به نفع ایران است. اقتصاد ضعیف افغانستان و همچنین حجم بالای صادرات نفت و سوخت، مصالح ساختمانی، آهن، فولاد و مواد غذایی نقش مهمی در ایجاد این تعادل داشته است. در حال حاضر افغانستان چهارمین مقصد صادراتی ایران است و ایران به همراه پاکستان و چین مهمترین شرکای تجاری افغانستان هستند. انزوای بین المللی افغانستان فرصت بزرگی را برای ایران فراهم کرده است تا روابط تجاری با این کشور را توسعه دهد.

کاهش تعداد مهاجران افغان در ایران

با این وجود چالش های جدی در روابط ایران و افغانستان وجود دارد. موج جدید مهاجران افغانستانی به ایران پس از قدرت گیری مجدد طالبان، قاچاق مواد مخدر، قاچاق کالا و سوخت به افغانستان و سایر مشکلات مدیریت مرزی و اعتراض به منابع آبی رودخانه هیرمند در مرکز اختلافات بین دو طرف قرار دارد. اگرچه مشکل سیاست اسکان مهاجران افغان موضوع جدیدی نیست و ایران میزبان میلیون ها نفر اعم از مهاجر و پناهنده پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۸۰ بوده است، افزایش تعداد آنها در سه سال گذشته یکی از مواردی است که انتقادات مهم دولت ابراهیم رئیسی در قبال افغانستان را در پی داشته است. مرکز آمار ایران فاش کرد که بین مارس ۲۰۲۳ تا مارس ۲۰۲۴ بیش از ۹۷ درصد از مهاجران به ایران از افغانستان بوده اند. در حالی که ارقام ۱۰ تا ۱۵ میلیون مهاجر افغانستانی منتشر شده در برخی از شبکه های اجتماعی ایران اغراق آمیز به نظر می رسد، جمعیت مهاجران افغان در ایران زیاد است و به طور بالقوه یک دهم جمعیت ایران را تشکیل می دهد.افزایش نرخ زاد و ولد در خانواده‌های افغانی و روند کاهشی در خانواده های ایرانی، نگرانی سیاستگذاران ایرانی را با توجه به ترکیب جمعیتی کشور در بلندمدت، افزایش سهم سنی‌های افغان با تأثیر بر فرآیندهای سیاسی و انتخاباتی و فرصت‌های شغلی افزایش داده است. استان های تهران، خراسان، سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و فارس در شرق و مرکز ایران میزبان بیشترین جمعیت مهاجر افغانستانی هستند.

نگرانی دیگر احتمال ورود نیروهای طالبان یا داعش به ایران در میان مهاجران افغان و یا جذب مهاجران توسط داعش خراسان از داخل ایران بوده است. عملیات تروریستی در کرمان و شیراز مرکز استان فارس توسط داعش خراسان نیز این نگرانی را تشدید کرد. تعداد فزاینده مهاجران غیرقانونی که فاقد درآمد پایدار و استاندارد زندگی خوب هستند، امکان جذب آنها را در گروه های تروریستی افزایش می دهد.در پاسخ، دولت رئیسی شروع به راه اندازی سامانه یکپارچه امور اتباع و مهاجران خارجی (SIAM)  در ایران کرد که شامل شناسایی و اخراج مهاجران غیرقانونی و لایحه تشکیل سازمان ملی مهاجرت در ایران بود. پارلمان تهران همچنین تصمیم گرفت برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی به کشور، دیوار مرزی بین ایران و افغانستان ایجاد کند. پروژه پیشنهادی شامل ساخت دیوار بتنی به عرض چهار متر مجهز به سیم خاردار است و قرار است ظرف مدت سه سال در استان خراسان رضوی تکمیل شود.

این پروژه بخشی از یک طرح گسترده تر برای تامین امنیت مرزهای شرقی و شمال شرقی ایران با پاکستان، افغانستان و ترکمنستان است که به عنوان مسیر اصلی مهاجرت غیرقانونی و قاچاق مواد مخدر به ایران در نظر گرفته می شود.با وجود این، این اقدامات نتوانست منتقدان را قانع کند و اخراج مهاجران افغانستانی به یکی از خواسته های مهم مسعود پزشکیان تبدیل شد که در مبارزات انتخاباتی خود سه برنامه را برای مدیریت مهاجران افغانستانی اعلام کرد.این طرح ها مستلزم انسداد کامل مرزها و جلوگیری از مهاجرت بیشتر است که مسئولیت اصلی آن بر عهده وزارت کشور خواهد بود و مهاجران افغان موجود در ایران ساماندهی خواهند شد. تعداد زیادی از آنها نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می کنند، اما فعالیت آنها همچنان نامنظم است. مذاکره با کشورهای اروپایی برای پذیرش بخشی از مهاجران یا کمک به اسکان آنها در ایران نیز مطرح شده است – به گفته پزشکیان، غرب باید مسئولیت تسلط طالبان در افغانستان را بپذیرد که منجر به مهاجرت میلیون‌ها افغان شده است.

چالش های پیش روی دولت جدید

تردیدی نیست که رهبران طالبان این تحولات را در ایران دنبال کرده اند که می تواند یکی از دلایل برخورد سردتر آنها با رئیس جمهور پزشکیان باشد. پزشکیان در تبلیغات انتخاباتی بر حقوق اقلیت های قومی و مذهبی و توسعه مناطق مرزی تاکید کرد. مناطق مرزی شرقی ایران به شدت توسعه نیافته و تحت تأثیر کمبود آب قرار گرفته است. از آنجایی که رودخانه هیرمند از افغانستان وارد استان های شرقی ایران از جمله خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان می شود، توسعه این استان ها به ویژه مناطق روستایی و اراضی کشاورزی ارتباط مستقیمی با منابع آبی این رودخانه دارد.سال‌های اخیر نشان داد که طالبان از آب به‌عنوان اهرم فشار سیاسی و ابزاری برای مذاکره با ایران به‌ویژه در موضوع مهاجران افغان استفاده می‌کنند. ایجاد توازن بین دو حوزه سیاستی چالش مهمی برای دولت جدید ایران خواهد بود. پس از پیروزی پزشکیان، دو کمپین در شبکه‌های اجتماعی راه‌اندازی شده است که شامل «کمپین درخواست اخراج اتباع غیرقانونی افغانستان از ایران» و «کمپین لغو طرح تابعیت ایرانی برای مهاجران افغان» است.

در حالی که ساخت دیوار مرزی ایران و افغانستان در دولت قبل آغاز شده بود، اما تکمیل آن را می توان مسلم تلقی کرد زیرا تصمیم اولیه در شورای عالی امنیت ملی ایران اتخاذ شده و توسط شخص رهبر ایران، آیت الله خامنه ای تایید شده است. در این راستا ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تحت نظارت مقام معظم رهبری به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح قرار دارند، نیروی کار اولیه هستند.تکمیل این دیوار مرزی می تواند نقش مهمی در جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی، قاچاق مواد مخدر و ناامنی های گروه های تروریستی در مناطق مرزی ایران و افغانستان داشته باشد. اگرچه ساخت دیوار زیر نظر ستاد کل نیروهای مسلح ایران انجام می‌شود و از این رو خارج از کنترل دولت است، می‌تواند به تقویت جایگاه این دولت نیز کمک کند. چالش مهم برای دولت جدید ایران کنترل بیگانه هراسی و احساسات ضد افغانی است که می تواند خشونت و درگیری بین شهروندان ایرانی و مهاجران افغان را افزایش دهد.

با وجود این، شکی نیست که علیرغم اهداف اعلام شده، شناسایی، سازماندهی و اخراج مهاجران غیرمجاز از ایران چالشی برای دولت جدید ایران خواهد بود. روند اجرای آن به احتمال زیاد بر روابط ایران و افغانستان تأثیر منفی خواهد گذاشت. در عین حال تاخیر در اجرا می تواند تنش و درگیری بین شهروندان ایرانی و مهاجران افغانستانی را به ویژه در شهرها و مناطق فقیر و توسعه نیافته استان های شرقی افزایش دهد. شرایط اقتصادی ایران در سال‌های اخیر باعث شده است که بخشی از جمعیت مهاجر به افغانستان بازگردند. بر اساس گزارش دفتر سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) در افغانستان، در مجموع ۸۵۸۱۷۰ پناهجوی افغان از کشورهای همسایه پاکستان و ایران از آوریل تا ژوئن ۲۰۲۴ به کشور بازگشته اند. در واقع، تداوم تحریم های اعمال شده علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا و شرکای غربی آن و تشدید تهدیدات امنیتی در خاورمیانه در پی جنگ اسرائیل و حماس، ارزش ریال ایران را به میزان قابل توجهی کاهش داده است. در گذشته تفاوت های چشمگیر بین ریال ایران و افغانی نقش مهمی در مهاجرت گسترده کارگران افغان به ایران داشت. اگر دولت جدید و اصلاح طلب ایران بتواند با احیای توافق هسته ای، لغو تحریم ها و پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) شرایط اقتصادی ایران را بهبود بخشد، این احتمال وجود دارد که بازگشت مهاجران به ایران دوباره برای آنها جذاب باشد.

علاوه بر مشکلات اقتصادی، اجرای قوانین جدید مهاجرت در ایران احتمالاً نرخ بازگشت مهاجران افغان به افغانستان را افزایش خواهد داد. بر اساس طرح پیشنهادی «ساماندهی اتباع خارجی» که در حال حاضر در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است، جمعیت کل اتباع خارجی در یک شهر، روستا و استان نباید از سه درصد کل جمعیت تجاوز کند. علاوه بر این، انتظار می‌رود محدودیت‌هایی برای کاریابی، خرید و اجاره خانه نیز در مجلس در نظر گرفته شود. در مجموع دولت مسعود پزشکیان برای ایجاد توازن بین درخواست های داخلی برای کنترل و مقابله با موج قوی مهاجرت میلیون ها افغان و امنیت مرزها، مقابله با تروریسم و قاچاق مواد مخدر با چالش جدی مواجه خواهد بود. از سوی دیگر تامین سهم ایران از منابع آبی رودخانه هیرمند به منظور توسعه نیز بسیار مهم است که تحت تاثیر روابط بین دو دولت قرار می گیرد.