ریچارد نفیو، معمار ساختار جدید تحریم‌های آمریکا در دوره اوباما بود که انتصابش به عنوان معاون نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، عمدتا از سوی رسانه‌ها و تحلیلگران ایرانی به عنوان یک خبر بد تفسیر شد؛ آن‌هم پس از آنکه قرار‌گرفتن رابرت مالی در جایگاه نماینده ویژه، به‌ عنوان یکی از حامیان جدی برجام، نشانه‌ای مثبت تعبیر شده بود. حالا اما ان‌بی‌سی‌نیوز خبر می‌دهد اختلاف بین او و مالی بر سر مسیر گفت‌وگوها باعث شده است او تیم مذاکره‌کننده به ریاست مالی و سمت فعلی‌اش را ترک کند تا به جایی دیگر در وزارت خارجه منتقل شود. ان‌بی‌سی البته جزئیات بیشتری درباره موضوع اختلاف این دو چهره شناخته‌شده منتشر نکرده است، اما شاید نگاهی به سوابق مواضع این دو نفر در قبال تحریم‌ها و برجام بتواند حدس‌های خوبی درباره علت این جداشدن مسیر در اختیار بگذارد.

مبدع تحریم، نسخه قرن بیست‌و‌یکم

تحریم به‌هیچ‌وجه سلاح جدیدی در توپخانه کشورهای مختلف و به‌خصوص ایالات متحده نبوده و نیست و بخش عمده‌ای از تاریخ معاصر روابط ایران و ایالات متحده زیر سایه این عبارت طی شده است؛ اما شکل فعلی تحریم‌ها که در دوران باراک اوباما، رئیس‌جمهور دموکرات پیشین ایالات متحده، به‌ عنوان «فلج‌کننده» از آنها یاد می‌شد، حاصل خلاقیت نفیو بوده است و او خود نیز با نوشتن کتابی با عنوان گویای «هنر تحریم‌ها»، به‌خوبی رویکرد و نگاهش به مسئله تحریم را توضیح داده است. او در این کتاب توضیح می‌دهد که تحریم‌ها را شخصا طراحی کرده و از تخریب اقتصاد و ارزش پول ملی ایران که منجر به بی‌کاری و تورم گسترده شده است، به عنوان «موفقیتی بزرگ» یاد می‌کند.

نفیو در این کتاب با رضایت اشاره می‌کند او و دولت اوباما موفق شدند در زمان تعطیلات مهم ایرانی، باعث شوند قیمت مرغ سه‌ برابر شود و ایرانیان در مسائلی مثل تعمیر ماشین‌های خود به مشکل برخورد کنند. نفیو همچنین توضیح می‌دهد که در این فرایند ایالات متحده مشخصا تصمیم گرفت کالاهای تجملاتی را تحریم نکند تا ثروتمندان را از آثار تحریم دور نگه دارد و این کار را «به عنوان روشی تعمدی برای جداکردن رژیم و مردم» انجام داده است. نفیو در کتاب معروف خود اذعان می‌کند که تحریم‌های دولت اوباما مستقیما باعث شد دارو و تجهیزات پزشکی از دسترس فقرا و طبقه کارگر ایران دور بماند. او البته در همین کتاب اشاره می‌کند تحریم‌ها اثر مشابهی روی روسیه نداشته‌اند و خواسته او این است که «درد» مردم روسیه «افزایش» یابد. او البته بعدها درباره ساختار تحریمی که در دولت اوباما بنا گذاشت، ادعاهای دیگری کرد؛ به‌خصوص وقتی با روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ، انتقادها از تحریم‌های ایالات متحده بیشتر شد. جزئیاتی مثل این و نمونه‌های دیگر که او به صراحت در کتاب خود مطرح کرده است، نوع نگاه او به دیپلماسی و به طور خاص به ایران را آشکار می‌کند.

اختلاف با حامی سابق و مذاکره‌کننده فعلی برجام

درباره رابرت مالی البته نمی‌توان گفت او «منتقد» نفیو بوده است؛ چرا‌که او هم در همین دوره بایدن نفیو را به عنوان معاون در کنار خود داشت و هم در زمان اوباما در کنار تیم دیپلماسی همان دولتی بود که نفیو نسخه‌های تحریمی‌اش را می‌نوشت؛ اما سابقه مواضع او نسبت به دوران فعلی تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران و نیز گزارش‌ها و موضع‌گیری‌های گروه بین‌المللی بحران که زیر نظر او فعالیت می‌کرد، سرنخی از اختلاف احتمالی دو نفر به دست می‌دهد.

برخلاف نفیو که صدمات به مردم عادی را از ویژگی‌های سیستمش می‌داند، گروه بحران در گزارش‌ها، این نکته را از پیامدهای منفی تحریم‌ها قلمداد می‌کرده است. در گزارشی به تاریخ ۲۵ فوریه ۲۰۱۳، ۷ اسفند ۹۱، یعنی در همان دوران باراک اوباما و چند سالی پیش از آنکه برجامی در کار باشد، گروه بحران درباره تحریم‌ها چنین می‌نویسد: «بی‌تردید تحریم‌ها اقتصاد ایران را فلج کرده‌اند، اما آیا سیاست تحریم موفق بوده است؟ دست‌کم بر اساس یک ضابطه مهم، یعنی نگرانی غرب از برنامه هسته‌ای ایران، نشانه‌ای از موفقیت تحریم دیده نمی‌شود. علاوه بر این، تحریم، پیامدهای ناخواسته بی‌شماری نیز داشته است (تقویت توان حکومت ایران به کانالیزه‌کردن توزیع کالا در جهت مطلوب خود با صدمه‌های جدی بر مردم عادی، تقویت این برداشت که هدف واقعی تغییر رژیم است، سوق رهبران به سمت اقدام‌های تلافی‌جویانه و شکل‌گیری کلاف پیچیده‌ای از مجازات‌ها که بازکردن آن سخت‌تر از بافتن آن است).

تحریم به‌خودی‌خود به پیامدهای معکوس منجر نمی‌شود، ولی این سیاست به‌راحتی به گزینه آسان‌تر و ابزاری تبدیل می‌شود که اثربخشی آن نه بر اساس میزان کمک به دسترسی به هدف اولیه، بلکه بر مبنای میزان مخرب‌بودن آن اندازه‌گیری می‌شود». در چنین گزارش‌هایی آشکار می‌شود که گروه زیر نظر رابرت مالی، از همان زمان که تحریم‌های ایالات متحده هنوز چندان با انتقاد عمومی داخل و خارج از این کشور مواجه نبود، به پیامدهای مخرب آن توجه داشت و با آن مخالف بود. شاید چنین اختلاف بنیادینی در این جدایی نهایی بی‌اثر نبوده است.

حال چه می‌شود؟

برای ارزیابی دقیق‌تر درباره اینکه اثر این تغییر برای مذاکرات وین، برجام و ایران چه خواهد بود، باید منتظر نشانه‌های بعدی بود و جانشین نفیو را بررسی کرد؛ اما در نگاه اول می‌‌توان اجازه این خوش‌بینی را داد که رفتن نماد استفاده از تحریم به‌ عنوان ابزار اصلی، اگر به معنای افزایش قدرت مانور مالی به عنوان حامی مذاکرات برجام باشد، قابلیت دیده‌شدن به عنوان یک نشانه مثبت را دارد. نگرانی بخشی از ناظران وین این بود که آمریکا به دنبال این باشد که ضمن مذاکره و حفظ برجام، اهرم تحریم‌ها را همچنان محکم نگه دارد. شاید رفتن نفیو از کنار مالی، نشانه‌ای به حساب بیاید که این نگرانی را کمتر کند؛ چه اینکه به هر حال شهرت و تخصص نفیو نیز در حوزه برقراری و اعمال تحریم بوده و شاید اختلافی که باعث رفتن او از وین شده است، تصمیم به کنار‌گذاشتن میراث نفیو باشد. در هر صورت اگر خبر پیوستن نفیو به مالی در آغاز کار نشانه‌ای منفی بوده‌، بالطبع می‌توان تصور کرد رفتن او نشانه مثبتی است.

فشار برای تغییر مالی

با طولانی‌شدن مذاکرات، فشارها از سوی مخالفان برجام در آمریکا به تیم مذاکره‌کننده و در رأس آنها رابرت مالی بیشتر شده است. دیپلمات‌های جمهوری‌خواه مالی را کذاب‌ترین و ضعیف‌ترین مذاکره‌کننده توصیف کرده و ادعا می‌کنند در مذاکرات با ایران به قدری نرمش نشان داده است که گویا مقامات تهران با تهران در حال گفت‌وگو هستند. در این میان، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی دولت بایدن که از سوی رابرت مالی از مذاکرات کنار گذاشته شد، همواره سعی در این دارد که با فشار بر آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، آنچه را می‌خواهد در مذاکرات به رابرت مالی دیکته کند. مخالفان مالی معتقد هستند نباید طبق روال‌های گذشته عمل کرد که تا سقوط مذاکرات منتظر بمانند و بعد تیم مذاکره‌کننده را عوض کنند؛ زیرا این روند باعث می‌شود ایران نه‌تنها برنامه هسته‌ای خود را کاهش ندهد، بلکه امتیازات بیشتری هم از آمریکایی‌ها طلب کند.