سازمان بهشت زهرا (س) که این روز‌ها با فرایند تدفین و خاک‌سپاری جان‌باختگان ویروس کرونا، روزگار پرمشغله‌ای را طی می‌کند، در ۵۰ سال گذشته از عمر کاری خود، روز‌های متفاوت فراوانی را تجربه کرده است. این شهر چندصدهکتاری حالا چهار بخش مختلف را شامل می‌شود؛ قطعه خانواده شهدا (صالحین)، قطعه هنرمندان، نام‌آوران و اصحاب رسانه، قطعه عمومی و قطعه آرامگاه خانوادگی، چهار طبقه‌بندی اصلی بهشت زهرا (س) را تشکیل می‌دهند.
۱۰ مدیرعامل در ۵۴ سال
تاریخچه بزرگترین گورستان ایران، نکات فراوانی دارد. اولین تلاش‌ها برای طراحی، اجرا و احداث گورستانی به نام بهشت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در سال ۱۳۴۵ انجام شد. در این تصمیم‌گیری‌ها که با حضور شهردار وقت تهران و معاونان و رؤسای سازمان گورستان‌های پایتخت انجام گرفت، قطعه‌زمینی در مسیر مورد احترام تهران – قم با مساحت ۳۱۴ هکتار به این موضوع اختصاص یافت و برای فعالیت‌های عمرانی و فضای سبز نیز بلافاصله گام‌هایی برداشته شد. پس از انجام بررسی‌های اولیه و اقدامات ساخت، بهشت زهرا در سال ۱۳۴۹ آماده شد؛ اما در ابتدا به علت وجود گورستان‌های متعدد فعال در محله‌های تهران، با اقبال عمومی برای دفن اموات مواجه نشد و قبر شماره یک ماه‌ها خالی ماند تا اینکه در ۲۷ تیر ۱۳۴۹ با دفن اولین متوفی، محمدتقی خیال، در قطعه یک ردیف یک شماره یک، رسما مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
حالا ۵۰ سال از آن روز می‌گذرد و بهشت زهرا (س) دیگر آن زمینی به مساحت ۳۱۴ هکتار در سال ۱۳۴۹ نیست. سال ۷۶ مدیران وقت سازمان با خرید و تملک ۱۱۰ هکتار، زمین‌های قسمت شمال و شمال شرقی را در دستور کار خود قرار داده و پس از الحاق آن، گورستان شهر در بخش شمالی توسعه یافت. علاوه‌براین، بخش توسعه شماره یک که در سال ۱۳۷۶ آغاز شد نیز در سال ۱۳۸۷ روز‌های پایانی خود را گذراند و در این سال ۱۶۰ هکتار دیگر به‌عنوان بخش توسعه شماره ۲ به این گورستان افزوده شد که از ابتدای مرداد ۱۳۸۸ پذیرای شهروندان متوفی است. بهشت زهرا در عمر ۵۴ساله‌اش، ۱۰ مدیرعامل را به خود دیده است؛ سال اول مدیریت زمین بایری که حالا نام بهشت زهرا دارد، بر عهده «محمد یوسفیان» بود و پس از آن دوره مدیریت طولانی «محمد توسلی» از راه رسید که البته در اسفند سال ۵۷ او هم جای خود را با مدیر دیگری عوض کرد.
به خانواده اولین متوفی پیکان هدیه شد؟
از اخباری که سال‌ها در روزنامه‌های ایران دهه ۵۰ تکرار می‌شد، اهدای خودروی پیکان به بازماندگان اولین متوفی بهشت زهرا یعنی «محمدتقی خیال» است که البته و به گفته خانواده این فرد، شایعه‌ای بیش نبود.
«مهین‌دخت خیال»، فرزند محمدتقی است که پیش از این خاطراتی از آن دوران بیان کرده است. او درباره مراسم دفن پدرش به «همشهری سرنخ» گفته است: «درست یک هفته قبل از اینکه پدرم از دنیا برود، علائم بیماری در او بروز کرده بود و به‌همین‌خاطر او را در بیمارستان شرکت نفت تهران بستری کردیم. در همان روز‌ها بود که به‌طور اتفاقی مطلبی در روزنامه کیهان خواندم که درباره افتتاح بهشت زهرای تهران بود. نمی‌دانم چرا، ولی روزنامه را نگه داشتم. درست ۲۷ تیر ۱۳۴۹ بود که پدرم از دنیا رفت و آن‌موقع بود که به یاد آن آگهی افتادم و با شماره‌ای که داده بودند، تماس گرفتم تا پدرم را در بهشت زهرا (س) دفن کنیم».
مهین‌دخت پس از مرگ پدر با سازمان بهشت زهرا تماس می‌گیرد که مراحل دفن اولین ساکن این گورستان شکل می‌گیرد: «سال‌هاست از آن روز می‌گذرد، اما هنوز آن روز تلخ را به‌خوبی به یاد دارم. یک ماشین بنز مشکی پر از گل، جنازه پدرم را از مسگرآباد به بهشت زهرا (س) برد و با تشریفات خاصی او را به خاک سپردند. بعد‌ها در نشریات زیادی مثل توفیق نوشتند: «به بازماندگان اولین نفری که در بهشت زهرای تهران دفن شده باشد، یک پیکان هدیه می‌دهند»؛ اما این تنها شایعه‌ای بود که دهان به دهان بین مردم چرخید».
مراحل کار در بهشت زهرا چگونه است؟
عملکرد بهشت زهرا در سال‌های گذشته با تمجید‌های فراوانی همراه بوده و بسیاری نحوه پیشبرد کار‌ها در روز تلخ وداع با عزیزان خود را غافل‌گیرکننده اعلام کرده‌اند. یکی از کار‌هایی که با استقبال خوبی روبه‌رو شده، «طرح مباشر» است. سازمان بهشت زهرا از سال ۸۹ این طرح را با هدف تکریم ارباب‌رجوع، ارتقای رضایت‌مندی مراجعان و بهبود روند سلامت اداری آغاز کرده که با رضایت مردم هم روبه‌رو شده است. در این طرح حدود صد روحانی جوان در اجرای مراسم تدفین به بازماندگان کمک می‌کنند؛ اجرای این طرح پس از خبری‌شدنش با واکنش‌های مثبت بعضی مسئولان و سیاست‌مداران هم روبه‌رو شده است.
مراحل کفنودفن؛ اجل کجا رسیده است؟
از لحظه‌ای که یک انسان در پایتخت ایران جان خود را از دست می‌دهد، مراحل کار سازمان بهشت زهرا آغاز می‌شود. لحظه مرگ در یکی از سه مکان خانه، بیرون از خانه یا بیمارستان است که برای هر نوع مرگ، مراحل متفاوتی جود دارد. اگر کسی در خانه عازم سرای ابدی شود، باید پزشکی بر بالین او حاضر شود و گواهی فوت را صادر کند. در بیمارستان هم که پزشکان حاضر این کار را انجام می‌دهند، اما اگر جایی غیر این دو مورد مرگ فرارسد، باید اورژانس بیاید و فرد سفرکرده را به بیمارستانی منتقل کند تا آنجا این گواهی حضور در بین به‌خواب‌رفتگان ابدی صادر شود.
پس از صدور این گواهی، بازماندگان باید خود را برای انتقال این فرد و آغاز مراسم کفنودفن آماده کنند. در تهران و برای انتقال فرد درگذشته می‌توان با سامانه آمبولانس بهشت زهرا (س) یا مراکز خصوصی تماس گرفت که جسد را به بهشت زهرا انتقال دهند. سرعت رسیدن این آمبولانس به میزان مرگ‌ومیر روزانه بستگی دارد. آمار‌های رسمی نشان می‌دهد به‌طور میانگین در هر ساعت، شش نفر در استان تهران جان خود را از دست می‌دهند و در روز بین ۱۷۰ تا ۲۰۰ نفر به دیار باقی می‌روند. آمبولانس که برسد، براساس جنسیت فرد ازدنیارفته، کاوری برای پوشاندن متوفی در اختیار خانواده‌اش قرار می‌دهد. کاور‌های مردان سبزرنگ و کاور‌های زنان سورمه‌ای است. علاوه بر این، در این شرایط و با توجه به اینکه وضع روحی خانواده در این مواقع چندان مساعد نیست، برای جلوگیری از سردرگمی خانواده، سازمان بهشت زهرا یک مباشر را به آن‌ها معرفی می‌کند که آن‌ها را راهنمایی کند؛ مباشران با لباس زردرنگ قابل تشخیص هستند. علاوه بر این پایگاه اطلاع‌رسانی بهشت زهرا، فلوچارتی از مراحل یک تشییع منتشر کرده که جزئیات این مراسم را مرحله‌به‌مرحله نشان می‌دهد.
مشاهده آنلاین مراسم تدفین
براساس توضیحات سازمان بهشت زهرا، پس از آنکه آمبولانس، پیکر فرد فوت‌شده را به بهشت زهرا (س) می‌رساند، روند کار‌ها حالت آنلاین به خود می‌گیرد و می‌توان با جزئیات مرحله کنونی و مراحل آینده را در صفحه‌نمایش ساختمان عروجیان دنبال کرد. ساختمان مجتمع عروجیان که در دل بهشت زهرا (س) قرار دارد، مجموعه کاملی از تمام خدمات اداری را که خانواده میت باید به آن مراجعه کند؛ در خود جای داده است؛ از باجه پزشکی قانونی و باجه ثبت احوال تا باجه بانک برای پرداخت هزینه‌ها. در نخستین گام حضور در بهشت زهرا (س)، به هر جسد یک شماره اختصاص داده می‌شود که خانواده متوفی با ارائه گواهی فوت، آن شماره را دریافت می‌کند. هرکدام از این مراحل البته هزینه‌ای دارد که مصوب شورای اسلامی شهر تهران است و نرخ آن در سال ۹۷ مشخص شده است.
چگونه ساکنان قطعه‌های مختلف انتخاب می‌شوند؟
بهشت زهرا از چهار قطعه اصلی تشکیل شده که انتخاب نوع و محل قبر به زندگی آن فرد هم بستگی دارد. بخشی از این مرحله به توان مالی بازماندگان بستگی دارد؛ اما با هر توان مالی، امکان حضور در بخشی از بهشت زهرا (س) وجود ندارد. قطعه خانواده شهدا (صالحین)، قطعه هنرمندان، نام‌آوران و اصحاب رسانه، قطعه عمومی و قطعه آرامگاه خانوادگی، چهار طبقه‌بندی اصلی بهشت زهرا (س) را تشکیل می‌دهند. قطعه صالحین به پدر، مادر، همسر و فرزند شهید و جانبازان بالای ٢٥ درصد اختصاص دارد که با نامه رسمی و تأییدیه بنیاد شهید در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.
صدور مجوز دفن در بخش هنرمندان بر عهده معاونت هنری وزارت ارشاد اسلامی یا ریاست کمیته المپیک و ریاست شورای اسلامی شهر تهران است. آرامگاه‌های خانوادگی ٦٧ مترمربع مساحت دارند و شامل ٢٥ قبر یک طبقه است که قابلیت تبدیل شدن به دو طبقه و سه طبقه را دارد. در بخش عمومی هم قبر‌ها سه‌طبقه‌اند که طبقه اول رایگان است؛ اما دو طبقه بعد باید خریداری شوند که معمولا خانواده‌ها ترجیح می‌دهند دو طبقه دیگر را هم خریداری کنند. نکته مهم این قسمت به این صورت است که اگر بستگان شما در بهشت زهرا (س) دفن شده باشند و بیشتر از ٣٠ سال از فوت آن‌ها گذشته باشد، با پرداخت مبلغی می‌توانید دوباره از آن قبر استفاده کنید.
جست‌و‌جوی آنلاین محل سکونت ابدی متوفیان
بهشت زهرای تهران که حالا نزدیک به یک‌میلیون‌و ۷۰۰ هزار متوفی را در خود جای داده است، به شهری بزرگ می‌ماند که البته ساکنان آن مردگان هستند. آنچه در این شهر بزرگ و در سال‌های گذشته رشد کرده، امکان پیشبرد آنلاین برخی کارهاست؛ برای مثال پایگاه اطلاع‌رسانی بهشت زهرا (س) بخشی به نام «جست‌و‌جوی متوفیان» دارد که در این بخش می‌توان محل قرارگرفتن قبر هر فرد را پیدا کرد. در این پایگاه می‌توان نام و محل قرارگرفتن هر فرد ساکن این بزرگترین آرامستان ایران را هم دید.