اعتبار پاسپورت ایرانی، در دست‌کم سه دوره اخیرِ انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران، یکی از موضوعاتِ مورد اختلاف نامزدهایِ انتخاباتی بوده است. در مناظره‌های آتشینِ انتخابات ریاست‌جمهوری در سال ۱۳۸۸، میرحسین موسوی از محمود احمدی‌نژاد انتقاد کرد که رویکردهای دولت او موجب بی‌اعتبار شدنِ پاسپورتِ ایرانی شده و قول داد که اگر رییس‌جمهور شود، اعتبار پاسپورت ایرانی را باز گرداند.حسن روحانی هم همین وعده را در انتخابات سال ۱۳۹۲ و در مقابل رقبایِ چندگانه‌اش داد. اما آیا پاسپورتِ ایرانی در خلال این سا‌ل‌ها واقعا معتبرتر شده یا اینکه حتی در قیاس با قبل هم بی‌اعتبارتر شده است؟
پاسپورت کدام کشورها بیشترین اعتبار را دارد؟
نخست نگاهی بیندازیم به معتبرترین پاسپورت‌های جهان. «شاخص پاسپورت هنلی» (The Henley Passport Index) که توسط موسسه‌ای به همین نام، همه‌ساله اعتبارِ گذرنامه‌های جهان را بررسی می‌کند، در تازه‌ترین رتبه‌بندیِ خود که همین چند هفته پیش منتشر شد، وضعیت اعتبار گذرنامه کشورهای مختلف جهان برای سفرِ بدون ویزا (روادید) به کشورهای دیگر را مورد بررسی قرار داد.
به قیاسِ سال‌های اخیر، در تازه‌ترین رتبه‌بندی جهانی پاسپورت‌ها، پاسپورتِ ژاپن همچنان قوی‌‌ترین و پاسپورت افغانستان همچنان ضعیف‌ترین پاسپورت جهان است. شهروندان ژاپن می‌توانند بدون ویزا و تنها با در دست داشتن پاسپورت به ۱۹۳ کشور در جهان سفر کنند.پاسپورتِ ایرانی همچنان در رتبه‌های بسیار پایین جدول قرار دارد، اما امسال با امکان دریافت ویزای فرودگاهی به عمان، در این رده‌بندی دو رتبه صعود کرده و (از بین ۱۱۰ کشور مورد بررسی) در جایگاه ۹۹ ایستاده است. پاسپورت ایرانی در این رده‌بندی، در سال ۲۰۲۰ میلادی در جایگاه ۱۰۱ قرار داشت.
شهروندان سنگاپور امکان مسافرت به ۱۹۲ کشور بدون ویزا را دارند و از این منظر، در جایگاه دوم در این رده‌بندی قرار دارند. با پاسپورت کرهجنوبی و آلمان هم می‌توان به ۱۹۱ کشور بدون ویزا سفر کرد و این دو پاسپورت، در جایگاه سوم در این رده‌بندی قرار گرفته‌اند. پاسپورتِ ایرانی هم همچنان در رتبه‌های بسیار پایین جدول قرار دارد، اما امسال با امکان دریافت ویزای فرودگاهی به عمان، در این رده‌بندی دو رتبه صعود کرده و (از بین ۱۱۰ کشور مورد بررسی) در جایگاه ۹۹ ایستاده است. پاسپورت ایرانی در این رده‌بندی، در سال ۲۰۲۰ میلادی در جایگاه ۱۰۱ قرار داشت.
بر این اساس، دارندگان پاسپورت ایرانی اکنون می‌توانند بدون ویزا (یا با ویزای بدو ورود در فرودگاه، موسوم به On arrival) به ۴۲ کشور در جهان سفر کنند. این مقاصد شامل کشورهایی همچون جمهوری آذربایجان، قطر، لبنان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، عمان، سوریه، سریلانکا، مالدیو، ماکائو، کامبوج، مالزی، نپال، اکوادور، بولیوی، ونزوئلا، سومالی، تانزانیا، توگو، اوگاندا و زیمبابوه هستند. جالب اما اینجا است که برای بسیاری از این مقاصد، پرواز مستقیمی از ایران وجود ندارد.
پاسپورت ایرانی قبلا چقدر اعتبار داشت؟
اما آیا گذرنامه ایرانی همیشه همین‌قدر بی‌اعتبار بوده است؟ روزنامه «اطلاعات» اردیبهشت ۱۳۵۷ در گزارشی نوشته بود که مسافرت برای ایرانی‌ها به اروپا، به جز در مورد کشورهای اروپای شرقی و سوییس و اتریش، بدون ویزا امکان‌پذیر است. تایلند، سنگاپور، فیلیپین، هند، اندونزی، هنگ‌کنگ و ژاپن هم از مسافران ایرانی ویزا نمی‌خواستند.
همچنین به نوشته روزنامه «اطلاعات»، در آن زمان دارندگان گذرنامه ایرانی از میان کشورهای آفریقایی، برای سفر به اتیوپی، مراکش و تونس نیازی به ویزا نداشتند، حال آنکه برای سفر به کشورهای ایالات متحده آمریکا، کرهجنوبی، چین، ویتنام، استرالیا، کانادا و همه کشورهای آمریکای لاتین، باید ویزا می‌گرفتند.این در حالی است که پس از انقلاب، تیره‌شدن روابط سیاسی میان ایران و برخی کشورها، حتی کشورهای مسلمان، تعداد کشورهایی را که دارندگان پاسپورت ایرانی می‌توانستند بدون ویزا به آنها سفر کنند، کاهش داد.
به عنوان نمونه، اختلافات سیاسی میان ایران و مصر بر سر مساله فلسطین و اسرائیل در دهه ۱۳۶۰ خورشیدی، تا به امروز روابط دو کشور را در پایین‌ترین سطح نگه داشته و همین موضوع در روابط میان ایران و مراکش هم تاثیرگذار بوده است. طبیعی است که تیرگی روابط سیاسی، بر مسافرت شهروندان ایرانی به این کشورها هم تاثیرگذار باشد.
چرا پاسپورت ایرانی بی‌اعتبار شد؟
نگاهی به فهرست و رده‌بندی اعتبار پاسپورت‌ها در جهان، نشان‌دهنده نوعی ارتباط میان «پذیرش» کشورها در «جامعه جهانی« (International community) و اعتبار پاسپورت آنها است. لفظ «جامعه جهانی» اما لفظی به شدت توخالی است و عمدتا نشان‌دهنده مجموعه‌ای از کشورها است که به «جهانِ غرب» و به ویژه به آمریکا، نزدیک پنداشته می‌شوند. با این همه، نمی‌توان منکر هژمونی جهان غرب در تعیین برخی ارزش‌هایِ بین‌المللی شد و همین موضوع، در مورد اعتبار پاسپورت کشورهای مختلف هم قابل مشاهده است. بر این اساس، پاسپورت روسی و پاسپورت چینی در حالی به ترتیب در جایگاه ۴۸ و ۶۸ در فهرست معتبرترین پاسپورت‌ها قرار دارند که اعتبار پاسپورت مالزیایی در جایگاه ۱۲ قرار گرفته است.
این در حالی است که کسی تردیدی ندارد که اقتصاد روسیه و اقتصاد چین، دست‌کم از منظر اقتصادِ بین‌الملل، جایگاه و وزنی به مراتب مهم‌تر از اقتصاد مالزی دارند و اگر موضوعِ تردد آزادانه شهروندان کشورهای مختلف بدون دریافت ویزا به بیشترین تعداد کشور ممکن در میان باشد، شهروندان روسی و شهروندان چینی باید اولویت بالاتری نسبت به شهروندان مالزیایی داشته باشند.به این ترتیب، این واضح است که نوعی همگرایی میان کشورهایِ منظومه «جهانِ غرب» (که الزاما در غربِ جغرافیاییِ جهان هم قرار ندارند) وجود دارد که موجب شده برای تسهیل تردد شهروندان این کشورها به یکدیگر، قراردادهایی دوطرفه در جریان باشد.
پاسپورت روسی و پاسپورت چینی در حالی به ترتیب در جایگاه ۴۸ و ۶۸ در فهرست معتبرترین پاسپورت‌ها قرار دارند که اعتبار پاسپورت مالزیایی در جایگاه ۱۲ قرار گرفته است.همین رویکرد نشان می‌دهد که چرا پاسپورت ایران، در کنار پاسپورت کشورهایی همچون سوریه، سومالی، کره‌شمالی، لیبی و یمن، در قعرِ جدول معتبرترین پاسپورت‌ها قرار گرفته است. در واقع، این‌ها همان کشورهایی هستند که «جهان غرب» آنها را به نوعی مزاحم می‌بیند.
عوامل غیرسیاسی در کاهش اعتبار پاسپورت ایرانی
اما این تمام ماجرا نیست و وقتی پای اعتبار گذرنامه ایرانی به میان می‌آید، برخی رفتارهای شهروندان ایرانی هم در موضوع دخیل است. به عنوان نمونه، تا پیش از انقلاب، ایرانی‌ها برای ورود به ژاپن نیازی به دریافت ویزا نداشتند و حتی پس از انقلاب هم همین وضعیت تا مدتی حاکم بود.
هجوم کارگرانِ ایرانی به ژاپن برای کار، در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۷۰ هم به دلیل نیاز این کشور به نیروی کار جوانِ وارداتی از کشورهای دیگر، در حافظه تاریخی ایرانی‌ها قرار دارد. با این همه، خیلی زود خبرهایی مبنی بر تخلف، فعالیت‌های غیرقانونی و رفتارهای خارج از عرف کارگران ایرانیِ مقیم ژاپن به صدر خبرهای رسانه‌های این کشور آمد و حالا کار به جایی رسیده که با وجود روابط دیپلماتیک به نسبت خوب میان ایران و ژاپن، سفر به این کشور برای دارندگان پاسپورت ایرانی بسیار دشوار شده است.
روزنامه «شرق» در مهرماه سال ۱۳۹۲ در گزارشی نوشته بود که دلیل اصلی توقف صدور ویزای گردشگری آنیِ کشورِ عمان برای شهروندان ایرانی، «سفر تعدادی از اتباع ایران به این کشور برای انجامِ گدایی بوده است.»از آن‌سو، هر چند ایرانی‌ها تا چند سال پیش می‌توانستند ویزای گردشگری عمان را در بدو ورود به این کشور در فرودگاه دریافت کنند (و اکنون هم می‌توانند)، در سال ۱۳۹۲ این امتیاز برای دارندگان گذرنامه ایرانی برای مدتی لغو شد.روزنامه «شرق» در مهرماه سال ۱۳۹۲ در گزارشی نوشته بود که دلیل اصلی توقف صدور ویزای گردشگری آنیِ کشورِ عمان برای شهروندان ایرانی، «سفر تعدادی از اتباع ایران به این کشور برای انجامِ گدایی بوده است.» بنا بر این گزارش، اعلام توقف صدور ویزایِ آنی برای شهروندان ایرانی از طرف عمان در حالی صورت گرفت که دو هفته بعد از این خبر، «سلطان قابوس»، پادشاه وقتِ عمان برای دیدار با حسن روحانی به ایران آمد.
بنا بر موافقت دو طرف، ایرانی‌ها می‌توانستند بدون ویزا به صربستان سفر کنند، اما صربستان این امتیاز را یک‌طرفه لغو کرد.
همین وضعیت در مورد مسافرتِ بدون ویزای شهروندان ایرانی به صربستان هم به وجود آمد. در سال ۱۳۹۷، ایران و صربستان امکان مسافرت بدون ویزا برای شهروندان دو کشور به خاک یکدیگر را فراهم کردند. این اما در حالی بود که صربستان، خیلی زود این امتیاز را لغو کرد. «نبوشا استفانویچ»، وزیر کشورِ وقتِ صربستان در همان زمان در جلسه‌ای در مجلس این کشور گفت که تعدادی از ایرانی‌ها از شرایط معافیت از ویزا «سوء استفاده می‌کنند» و این امتیاز به همین دلیل لغو شده است. کمی بعد هم اعلام شد که برخی از ایرانی‌ها، از فرصت حضورِ بدون ویزا در صربستان، برای پناهنده شدن در سایر کشورهای اروپایی استفاده کرده‌اند.
به این ترتیب، به نظر می‌رسد موضوع اعتبار پاسپورت کشورها، همزمان با اینکه اعتبار شهروندان و سیاست‌های آن کشورها در جهان را به نمایش می‌گذارد، می‌تواند از رویکردهای سیاسیِ کشورها به یکدیگر هم نشات بگیرد. هر چه باشد اما ما ایرانی‌ها نمی‌توانیم ادعا کنیم که از سوی جهان، «دوست داشته می‌شویم.«