کارون بزرگ به عنوان تنها رودخانه قابل کشتیرانی در ایران از سرشاخه‌های زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری و دنا سرچشمه می‌گیرد و پس از همراه کردن رودخانه دز با عبور از کهن زادبوم‌هایی که از نخستین خاستگاه‌های تمدن بشری هستند، در نهایت به خلیج فارس می‌پیوندد.این رودخانه سالهاست که حال و روز خوشی ندارد و یکی از عواملی که حیات این حوضه آبریز و به دنبال آن زندگی مردمان و محیط‌زیست پیرامون آن را با تهدید مواجه کرده، سدسازی‌ها و طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای روی سرشاخه‌های این رودخانه است. جدا از آن خشکسالی‌های یک دهه اخیر منطقه را نیز به مشکلات و چالش‌های این حوضه آبریز باید اضافه کرد.
سد خرسان۳ یکی از ۲۵ سد در پرونده سرشاخه‌های کارون در زاگرس است که همانند بسیاری دیگر از طرح‌های سدسازی با اما و اگرهای بسیاری روبرو است و موافقان و مخالفان خاص خود را دارد.این سد در ۴۴ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان لردگان از توابع استان چهارمحال و بختیاری و بالادست سد کارون۴ احداث می‌شود.
سد خرسان۳ با ۲۴ کیلومترمربع وسعت، ۱۵۵ مترارتفاع، یک میلیارد و ۱۸۵ میلیون مترمکعب حجم و ۳۹ کیلومتر طول یکی از بزرگترین سدهای بتنی خواهد بود که عملیات اجرایی این طرح از سال ۸۶ آغاز شده است و مسئولان شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اهدافی نظیر تولید انرژی برق آبی، تنظیم جریان، افزایش عمر مفید سدهای پایین دست و کاهش هزینه‌های سیستم‌های سیلاب در سد خرسان۲ و ۳ را از مهمترین اهداف اجرای این طرح عنوان می‌کنند اما بنا بر گفته منابع آگاه این طرح که در ابتدا تنها قرار بود به ایجاد یک سد اکتفا شود در میانه راه برای آن طرح دیگری تعریف شده و انتقال آب بین‌حوضه‌ای نیز به آن اضافه شده است تا آبی به میزان ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال به استان‌های یزد، کرمان، شهرضا، دهاقان، مبارکه و سمیرم استان اصفهان منتقل کند.
با وجود تلاش‌ها بر رد یا تایید این مطلب از سوی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، نتیجه‌ای حاصل نشد و مسئولان این شرکت اطلاعاتی در خصوص صدور مجوزهای زیست‌محیطی، نحوه اجرای طرح و جزییاتی در خصوص حق و حقوق و سهمیه استان مبداء در خصوص تخصیص آب شرب، کشاورزی و صنعت ارائه نداده و از انجام مصاحبه امتناع کردند.مدیرکل حفاظت محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری نیز اظهارنظر در خصوص صدور مجوز زیست‌محیطی سد خرسان۳ را به وقت دیگری موکول کرد و پاسخ شفافی در این خصوص به خبرنگار ایرنا ارائه نکرد، او اظهارنظر در خصوص پیامدهای زیست‌محیطی سد خرسان۳ را منوط به مطالعات و تحقیقات فنی بیشتر می‌داند.
سد خرسان۳ دارای مزیت‌های بسیاری است
با این وجود نماینده مردم شهرستان‌های لردگان و خانمیرزا در مجلس شورای اسلامی در عین حال که نگرانی در خصوص اجرای طرح‌های انتقال آب در استان را به جا می‌داند و عنوان می‌کند که طی سالهای گذشته این استان از اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای متضرر شده، اما از همگرایی و اجماع مسئولان استان در خصوص دفاع از حقوق مردم در اجرای طرح خرسان۳ می‌گوید و عنوان می‌کند اگر منافع استان در این طرح مورد بی‌مهری قرار گیرد با استفاده از ظرفیت‌های قانونی جلوی هرگونه زیاده‌خواهی را خواهند گرفت.
حسین بامیری گفت: بی‌شک در اجرای هر طرح عمرانی در کنار مزیت‌هایی که وجود دارد یه سری اشکالات نیز شکل می‌گیرد اما در خصوص سد خرسان ۳ باید گفت که مزیت‌های آن بر اشکالات چیرگی دارد.وی ادامه داد: احداث این سد با چهار رویکرد تامین انرژی برق‌آبی، تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت، آبزی‌پروری و توسعه صنعت گردشگری پیگیری می‌شود که در کنار آن ایجاد اشتغال در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در منطقه محاسن اجرای این طرح را قابل قبول کرده است.
نماینده مردم شهرستان‌های لردگان و خانمیرزا در مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: علاوه بر آن سد خرسان۳ یک ضربه‌گیر برای سد کارون ۳ و ۴ به شمار می‌رود.بامیری پیشرفت فیزیکی سد خرسان۳ را ۱۵ درصد اعلام کرد و گفت: برای این طرح در لایحه بودجه ۱۴۰۰ نیز اعتبار در نظر گرفته شده و مجمع نمایندگان استان در نشست با وزیر نیرو و رییس سازمان برنامه و بودجه افزایش اعتبار این سد را پیگیری می‌کنند.وی افزود: در تلاش هستیم تا از ظرفیت بخش خصوصی و بانک‌ها برای تزریق اعتبار به این سد استفاده کنیم.
بامیری با تاکید بر پیگیری مطالبات و حقوق مردم استان و شهرستان لردگان از سد خرسان۳، خاطرنشان کرد: در تمامی جلساتی که با مسئولان مربوطه از جمله وزیر نیرو داشته‌ایم اولویت نخست سد خرسان۳ را تامین آب شرب، کشاورزی و صنعت برای مردم لردگان و منطقه جغرافیایی سد عنوان کرده‌ایم و در این خصوص مُصر بوده و نمی‌گذاریم حقوقی از مردم تضییع شود. از سوی دیگر برخی از فعالان محیط‌زیست و باستان‌شناسان کاوشگر نسبت به اجرای این سد بدون توجه به ضوابط و اصول کارشناسی و علمی هشدار داده و آن را عامل فجایع طبیعی و تاریخی در منطقه عنوان می‌کنند.
۲ هزار و ۴۰۰ هکتار درخت را سد خرسان۳ به زیرآب می‌برد
هومان خاکپور یکی از فعالان محیط‌زیست چهارمحال و بختیاری در همین خصوص می‌گوید: سد خرسان۳ بیش از ۲ هزار و ۴۰۰ هکتار از جنگل‌ها و بوته‌زارهای منطقه زاگرس در استان‌های چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد را زیر آب می‌برد و هزاران ذخیره نادر جنگلی از گونه‌های بلوط ایرانی، بنه، بادام وحشی را در خط مرزی منطقه حفاظت شده دنا که یک ذخیره‌گاه زیست‌کره جهانی است را نابود می‌کند.
وی تصریح کرد: با احداث این سد ۲۴ آبادی با بیش از ۸۰۰ خانوار در ۲ استان چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد به زیر آب رفته و بیش از یک هزار معیشت در حوزه زراعت و باغداری، دامداری، پرورش زنبورعسل و آبزی‌پروری از بین خواهد رفت.این فعال محیط‌زیست ادامه داد: آبشار آتشگاه به عنوان طولانی‌ترین آبشار خاورمیانه که یکی از آثار ارزشمند و مزیت‌های منحصربه فرد طبیعی، اقتصادی و اشتغالزایی منطقه است نیز در دریاچه سد غرق خواهد شد و بدین ترتیب دسترسی به این آبشار به مساحت ۲ کیلومتر از دست می‌رود.
خاکپور با بیان اینکه پیامدهای زیست‌محیطی سد خرسان۳ از ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز حائز اهمیت است، اظهار داشت: هزینه جابه‌جایی و اسکان مجدد خانوارها و هزینه‌های جایگزینی فرصت‌های شغلی بسیار بیشتر از هزینه‌هایی است که بابت تملک آن به ساکنان پرداخت می‌شود که این موضوع معضلات اجتماعی را نیز برای مردم روستاهای جابه‌جا شده و هم برای جوامع محلی و شهری پذیرنده ایجاد خواهد کرد.
نقض الزامات طرح‌های انتقال آب یونسکو با اجرای سد خرسان۳
وی با بیان اینکه یونسکو برای اجرای طرح‌های انتقال آب الزاماتی تعریف کرده است که هیچ یک از این الزامات با طرح انتقال آب سد خرسان۳ همخوانی ندارد، اظهار داشت: یکی از مهمترین این الزامات، وجود کمبود واقعی آب در مقصد است به این صورت که در ابتدا باید راهکارهای دیگری برای تامین آب در مقصد اندیشیده شود و چنانچه این راهکارها جوابگو نبود، انتقال آب بین حوضه‌ای پیگیری شود این در حالی است که در حوزه‌های مقصد هم‌اینک راندمان بخش کشاورزی در حدود ۳۰ درصد است و بیش از ۳۰ درصد آب موجود در این مناطق به سبب فرسودگی شبکه‌های آبرسانی هدررفت می‌شود.
این فعال محیط‌زیست با بیان اینکه در استان‌های فلات مرکزی به سبب مدیریت نادرست آب، نیاز کاذب به آب ایجاد شده است، تصریح کرد: بر اساس آمارهای جهادکشاورزی در سه دهه اخیر فعالیت‌های کشاورزی به ویژه پسته‌کاری در مرکز ایران به ۱۰ برابر افزایش یافته و چنانچه این رویه همچنان تداوم داشته باشد طرح‌های انتقال آب نیز جوابگوی این نیاز غیرواقعی نخواهد بود.خاکپور افزود: نمونه این اتفاق را می‌توان در ایجاد طرح‌های کوهرنگ ۱، ۲ و ۳ مشاهده کرد که با ایجاد چندین طرح انتقال آب هنوز استان اصفهان با مشکل آب مواجه بوده و درصدد راه‌اندازی طرح بهشت‌آباد است در حالی که بهره‌برداری از این طرح جدای از چالش‌ها و مشکلات زیست‌محیطی بسیاری که بر جا خواهد گذاشت مشکل نیاز کاذب به آب در استان اصفهان را جوابگو نخواهد بود و توهم مصرف نیاز به آب را در سالهای بعد چندین برابر نیاز امروز می‌کند.
به گفته وی، «طرح انتقال آب نباید کیفیت زیست‌محیطی حوزه مبداء را تخریب کند» از دیگر الزامات انتقال آب بین‌حوضه‌ای است که این الزام نیز در خصوص اجرای سد خرسان۳ نقض خواهد شد چرا که علاوه بر نابودی جنگل‌های زاگرس و ذخیره‌گاه زیست‌کره دنا، با کاهش دبی آب ورودی به خلیج‌فارس، آب شور وارد بهمنشیر شده و باعث خشکیدگی صدها هزار نخلستان منطقه می‌شود.این فعال محیط‌زیست ادامه داد: طرح انتقال آب بین‌حوضه‌ای نباید سبب اختلالات فرهنگی و اجتماعی مبداء شود در حالی که با زیرآب رفتن هشت روستا در چهارمحال و بختیاری و ۱۲ روستا در استان کهگیلویه و بویراحمد جمعیت قابل توجهی از روستاییان مجبور به مهاجرت به حاشیه شهرها و دیگر سکونتگاه‌ها می‌شوند و این موضوع آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی با خود به همراه خواهد داشت.
خاکپور با بیان اینکه یکی از دیگر الزامات اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای تقسیم عادلانه منافع خالص بین مبداء و مقصد است، افزود: تاکنون از محل درآمدهای انتقال آب از چهارمحال و بختیاری درآمدی برای اشتغال و بهبود معیشت مردم این منطقه تخصیص نیافته و امروز این استان رتبه نخست بیکاری را دارد.وی خاطرنشان کرد: «توسعه آینده مبداء با محدودیت چشمگیر مواجه نشود» از دیگر الزامات مهم طرح‌های انتقال آب‌حوضه‌ای است که این الزام نیز در خصوص استان چهارمحال و بختیاری تاکنون رعایت نشده و امروز بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی مردم استان با کمبود آب مواجه است.
خاکپور افزود: از مطالعاتی که روی یک هزار سد تاکنون انجام شده این نکته مهم و اساسی محرز شده است که طرح‌های انتقال آب نباید اجرا شوند و یکی از این طرح‌ها در استان ما تحت عنوان سد خرسان ۳ است که هیچ یک از الزامات جهانی انتقال آب در مورد آن رعایت نشده است. برخی فعالان حوزه آب نیز اجرای طرح‌های انتقال آب در شرایط کنونی و با توجه به خشکسالی‌ها و کاهش منابع آب در سرشاخه کارون را تحمیل هزینه بر بیت‌المال عنوان می‌کنند و معتقدند طرح‌های انتقال آب باید بر اساس شرایط کنونی و منابع موجود طراحی شود و مطالعات منطقی و مطابق با واقعیت ثابت خواهد کرد که این طرح‌ها توجیه اقتصادی و اجتماعی ندارند و نمی‌تواند آب مورد نیاز مناطق مقصد را پاسخگو باشد.
نیاز واقعی به آب در مقصد شفاف شود
یک کارشناس حوزه آب در همین خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: وزارت نیرو در طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای باید به طور شفاف اعلام کند که حوضه مقصد به چه میزان آب نیاز دارد و آیا اجرای طرح‌های انتقال آب می‌تواند جوابگوی این نیاز آبی باشد یا با مدیریت صحیح منابع در مقصد می‌توان از اجرای طرح‌های بین حوضه‌ای جلوگیری شود. سید هاشم فاطمی این پرسش را مطرح کرد که آیا میزان آبی که قرار است سد خرسان۳ به استان‌های یزد، کرمان، فارس و اصفهان منتقل کند توجیه منطقی دارد؟ و یا اینکه می‌توان با آبیاری‌های نوین و جلوگیری از هدررفت آب در شبکه‌های آبرسانی این کمبود را جبران کرد.
وی با بیان اینکه آب در سرشاخه‌های کارون به سبب طرح‌های انتقال آب و خشکسالی‌های اخیر به شدت کاهش یافته‌است، تصریح کرد: تاکنون بخش قابل توجهی از آب کارون انتقال داده شده و امروز حیات این رودخانه مهم کشور و محیط‌زیست و انسانی پیرامون آن به شدت در خطر است از این‌رو دیگر توجیهی ندارد که سد و طرح انتقال آب دیگری در این سرشاخه ایجاد شود.
کاهش ۹۳۵ میلیمتری بارش‌ها در حوضه آبریز کارون بزرگ
این کارشناس حوزه آب افزود: ۱۳ هزار و ۶۴۲ کیلومتر از مساحت حوضه آبریز کارون بزرگ در چهارمحال و بختیاری قرار دارد که در طول ۱۰ سال گذشته با کاهش ۹۳۵ میلیمتری بارش‌ها روبرو شده و در همین مدت این حوضه با کمبود ۱۲ میلیارد و ۷۶۱ میلیون مترمکعب آورد آب مواجه شده است.فاطمی با تاکید بر اینکه وضعیت منابع آبی در حوضه کارون بحرانی است، تصریح کرد: شاهد ادعا این است که دشت‌های حوضه کارون به خصوص محدوده بهشت‌آباد شامل ۶ دشت است که «ممنوعه» و «ممنوعه بحرانی» شده و رودخانه‌های فصلی این منطقه به طور کامل خشک شده است.
وی خاطرنشان کرد: تغییر اقلیم و بارش‌ها از برف به باران سبب شده تا در ماه‌های خشک سال حجم روان‌آب‌ها کاهش و رودخانه‌های دائمی فصلی کوچک خشک و رودخانه‌های بزرگ، کم‌آب شوند و این موضوع هشداری است که ما اکوسیستم‌های خود را در این منطقه از دست می‌دهیم. فاطمی با بیان اینکه این استان طی سالهای اخیر جزو نخستین استان‌های خشک کشور لقب گرفته است، اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای و سدها را یکی از عامل خشکسالی در این استان عنوان کرد و گفت: هر چند این موضوع نیاز به تحقیقات علمی دارد اما بی‌شک سدهای ایجاد شده در این خصوص تاثیرگذار است.
در کنار پیامدهای زیست محیطی و انسانی بی‌شمار سد و طرح انتقال آب خرسان۳، از دست رفتن اهمیت تاریخی منطقه موضوعی است که با کاوش‌هایی که به تازگی از سوی گروه باستان‌شناسی نجات‌بخشی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور انجام شده حساسیت موضوع را دوچندان کرده است. برخی از کارشناسان معتقدند سرنوشت تلخ سد سیمره در انتظار سد خرسان۳ است.بر اثر آبگیری سد سیمره واقع در استان ایلام بیش از ۱۰۰ اثر تاریخی به زیر آب رفت و در این بین تعداد زیادی از آثار بدون کاوش و پژوهش به حال خود رها شد و در دریاچه سد غرق شد.
کشف گورستان چهار هزار و ۵۰۰ ساله پشت سد خرسان ۳
به تازگی بر اساس کاوش‌های انجام شده از سوی گروه نجات‌بخشی پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، گورستان چهار هزار و ۵۰۰ سالهای پشت سد خرسان۳ در منطقه سادات محمودی کشف شده است.کاوش‌های انجام شده برای نخستین بار گورستانی متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد را در منطقه کوهستانی زاگرس جنوبی در مناطقی از استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری فراروی باستان‌شناسان قرار داده است.
در سه فصل کاوش بیش از ۳۰۰ شی شاخص متعلق به چند تمدن مهم کشور در این گورستان کشف شده و به گفته «سیامک سرلک» معاون پژوهشکده باستان‌شناسی کشور برای خوانش آنچه در گورستان عیلامی سادات محمودی قرار دارد به ۴۰ تا ۵۰ فصل کاوش نیاز است.به عقده کاوشگران منطقه سادات محمودی احتمال اینکه در این منطقه بزرگترین گورستان باستانی کشور وجود داشته باشد، زیاد است. با وجود اهمیت این موضوع بسیاری از باستان‌شناسان بر این عقیده هستند که باید این محوطه تا قبل از آبگیری سد به طور کامل کاوش شود و وزارت نیرو برای کاوش این منطقه فرصت و اعتبار بیشتری در اختیار کاوشگران قرار دهد و میراث فرهنگی تا زمان پایان کاوش‌ها مجوز آبگیری به وزارت نیرو ندهد.
یک باستان‌شناس با انتقاد از بی‌توجهی به میراث فرهنگی کشور در اجرای طرح‌های عمرانی به خبرنگار ایرنا گفت: به طور معمول و اصولی باید در اجرای هر طرح عمرانی در ابتدا کار مطالعاتی صورت گیرد و سپس فرایند برای اجرای طرح آغاز شود این در حالی است که در بسیاری از طرح‌ها در ابتدا شروع به کار عمرانی می‌شود و سپس مطالعات به ویژه در خصوص میراث فرهنگی انجام می‌گیرد.نوروز رجبی ادامه داد: در خصوص سد خرسان ۳ نیز همین اتفاق در حال رخ دادن است و پس از آنکه مراحل اجرایی طرح آغاز شده است به میراث فرهنگی اعلام شده تا در فرصت محدود کاوش‌های باستان‌شناسی را انجام دهند که این تجربه تلخ را در سد سیمره نیز شاهد بودیم.
اهمیت منطقه سادات محمودی برای تاریخ کشور
وی با بیان اینکه منطقه سادات محمودی واقع شده پشت سد خرسان ۳ برای تاریخ کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است، تصریح کرد: در این منطقه گورستان‌های چهار هزار و ۵۰۰ ساله که برش‌هایی از تاریخ را برای انسان امروزی ورق می‌زند. رجبی افزود: کاوش‌های باستان‌شناسی حاکی از آن است که در این منطقه قبایل کوچرویی زیست می‌کردند که تابستان‌ها به مناطق کوهستانی سد خرسان۳ واقع در سادات محمودی کوچ عمودی می‌کردند و در زمستان‌ها به جنوب ایران حرکت می‌کردند.
این استاد باستان‌شناس با بیان اینکه کاوش در سد خرسان۳ نیازمند فصول بیشتری است، اظهار داشت: کاوش‌های اندکی در این منطقه صورت گرفته و مجموعه وزارت نیرو باید اعتبار بیشتری برای کاوش‌های بیشتر در اختیار کاوشگران قرار دهد تا آثار موجود که بخشی از فرهنگ و تمدن کشور هستند را بتوانند نجات دهند.
ضرورت وضع قوانین محکم برای پاسداشت آثار تاریخی کشور
یک کارشناس باستان‌شناس و فعال حوزه میراث فرهنگی نیز از نحوه برخورد برخی مجریان طرح‌های عمرانی در کشور انتقاد کرد و گفت: در طرح‌هایی نظیر سدسازی‌ها به جای اینکه به طور مثال چند سال فرصت برای پژوهش و کاوش‌های باستان‌شناسی در یک منطقه تاریخی درنظر گرفته شود، یک سال قبل از آبگیری این فرصت را فراهم می‌کنند که طی این مدت زمان کوتاه نمی‌توان به درستی و میزان لازم در یک منطقه وسیع کاش انجام داد.علی هژبری ادامه داد: در کنار اینکه برخی مجریان به قوانین موجود به خوبی عمل نمی‌کنند، خلاهای قانونی نیز در این خصوص وجود دارد که می‌طلبد نمایندگان مجلس شورای اسلامی به این حوزه ورود کرده و با وضع قوانین محکم و شفاف مانع تخریب آثار باستانی در سایه اجرای طرح‌های عمرانی شوند.
وی، وضع قوانین محکم برای پاسداشت آثار و مناطق تاریخی کشور را راهکار تغییر رویه‌های موجود دانست و گفت: یکی از خلاهای قانونی، برداشت‌های شخصی و جزیره‌ای عمل کردن دستگاه‌ها است به گونه‌ای که در برخی موارد مشاهده شده که استان‌ها بدون طی مراحل فنی و کارشناسی مجوز اجرای طرح در مناطق تاریخی را صادر می‌کنند.این فعال حوزه میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: این در حالی است که باید این اختیارات کامل از استان‌ها سلب شود و اختیار صدور مجوز به ستادی متشکل از میراث فرهنگی استان‌ها، استاندار، کارشناسان محیط‌زیست، باستان‌شناسان پژوهشکده باستان‌شناسی و کارشناسان وزارت نیرو محول شود و اعضای این ستاد با یک نگاه همه‌جانبه و فنی در خصوص اجرای طرح‌های عمرانی در مناطق تاریخی اعمال نظر و تصمیم‌گیری کنند.
در همین خصوص مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری عنوان می‌کند که تاکنون مجوزی برای آبگیری سد خرسان ۳ از سوی این استان صادر نشده و تا زمانی که تکلیف منطقه تاریخی و آثار تاریخی کشف شده در آن مشخص نشود این مجوز صادر نخواهد شد.مهرداد جوادی افزود: پژوهشکده باستان‌شناسی ارزش تاریخی و فصل‌های کاوش شده منطقه خرسان ۳ را به صورت شفاهی تایید کرده و مقرر شده است تا کاوش‌های صورت گرفته را به صورت مکتوب در اختیار استان قرار دهد.وی تصریح کرد: وجود سایت تاریخی در منطقه خرسان ۳ مسجل است اما منتظر هستیم تا پژوهشکده باستان‌شناسی برنامه خود را به استان ارائه کند و در نهایت تصمیم نهایی به وزارت نیرو اعلام شود.