هرچند به طور معمول هوای آلوده به ذرات معلق به واسطه انعکاس ظاهری که به شکل مکدر شدن آسمان دارد بیشتر مورد توجه عموم مردم قرار می‌گیرد، اما عواقب تنفس در هوای آلوده به ازن کمتر از ذرات معلق موسوم به «PM» نیست.با توجه به ارتباط تنگاتنگ آلاینده‌های انسان ساخت خروجی از اگزوز خودرو‌ها با تولید آلاینده ثانویه «ازن»، تهرانی‌ها تابستان امسال فقط از بابت گرمای هوا نیست که در معرض این نوع از آلودگی قرار گرفته اند، بلکه به واسطه انتشار ذرات معلق با منشأ طبیعی یا انسان ساخت با تشدید انتشار گاز ازن مواجه شده اند.میانگین شاخص کیفیت هوای شهر تهران به لحاظ آلاینده ازن از ابتدا تا انتهای تیرماه امسال ۵/ ۹۰ واحد بوده و این یعنی در این ماه همواره هوا در مرز ناسالم شدن از بابت انتشار این آلاینده تابستانی بوده است.

ازن یک آلاینده گازی است که مستقیما از منابع آلاینده روی کره زمین منتشر نمی‌شود. این گاز، بی رنگ و بی بو است؛ البته بعضا در گزارش‌های رسمی بویی شبیه به هوای تازه به آن نسبت داده شده است، اما این بو معمولا به حدی نیست که به عنوان نشانه آشکار انتشار ازن از سوی عموم مردم قابل تشخیص باشد.این آلاینده در فصل گرما و هنگامی که دمای هوا و شدت تابش آفتاب افزایش چشمگیری پیدا می‌کند، تولید می‌شود. گاز‌های منتشر شده از اگزوز خودرو‌ها یا دیگر منابع آلاینده ثابت که به واسطه مصرف سوخت فسیلی، آلاینده‌های دیگری مثل اکسید‌های نیتروژن و دی اکسید گوگرد در هوا منتشر می‌کنند، تحت تاثیر دمای بالا و تابش نور خورشید واکنش شیمیایی نشان داده و یک اتم اکسیژن خود را از دست می‌دهند.این اتم اکسیژن آزاد شده با مولکول‌های اکسیژن در جو ترکیب می‌شود و در نهایت ازن (O۳) را که متشکل از سه اتم اکسیژن است، تولید می‌کند.

ازن را شاید بیشتر مردم به عنوان گاز ضامن حیات در کره زمین بشناسند و اطلاع ندارند که غلظت بالای آن می‌تواند سلامت آن‌ها را به مخاطره بیندازد. اما واقعیت این است که ازن موجود در جو شامل دو دسته «ازن خوب» و «ازن بد» است. مقصود از ازن خوب همان لایه ازن است که زمین را در آغوش گرفته و با جذب ۹۵ تا ۹۹ درصد از پرتو فرابنفش خورشید، زندگی را روی این کره خاکی ممکن کرده است.این در حالی است که اگر غلظت همین گاز در لایه‌های پایینی جو افزایش پیدا کند، کارکرد مثبت خود را از دست می‌دهد و به یک آلاینده تبدیل می‌شود که عوارض آن برای سلامتی همپای عوارضی است که دیگر آلاینده‌های گازی و ذرات معلق ایجاد می‌کند.

بر اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوای تهران حتی میزان نسبتا پایین ازن می‌تواند باعث بروز عوارض بر سلامتی انسان به ویژه مبتلایان به بیماری‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در خارج از منزل فعال هستند، شود.گفته می‌شود در مواجهه با ازن، کودکان در معرض بیشترین خطر هستند، زیرا ریه‌های آنان هنوز در حال رشد و تکامل است و معمولا فعالیت آن‌ها در خارج از منزل در روز‌های داغ تابستانی یعنی درست در زمانی که سطح ازن بالاست، زیاد است. همین موضوع احتمال افزایش تاثیرپذیری کودکان از ازن را تقویت می‌کند و در نتیجه ممکن است به شکل آسم در کودکان بروز و ظهور پیدا کند.تنفس ازن همچنین به درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه می‌انجامد و علاوه بر آن می‌تواند بیماری‌های ریوی مثل برونشیت را تشدید کند. به اذعان متخصصان سلامت، گاز ازن در سطح زمین می‌تواند ریه‌ها را برای عفونت مستعدتر کند، عملکرد ریه را کاهش دهد و موجب التهاب جداره ریه شود و حتی در زمان ناپدید شدن علائم، آسیب به ریه را ادامه می‌دهد. همچنین قرار گرفتن در معرض ازن به طور مکرر و طولانی مدت ممکن است باعث ایجاد زخم دائم در بافت ریه و حتی سرطان ریه شود.

بیلان آلودگی نامرئی در تیرماه

تهرانی‌ها به ترتیب در روز‌های دوم، سوم، هفتم، هشتم، نهم، دهم، دوازدهم، بیست وپنجم و بیست وهفتم تیرماه هوای آلوده به ازن تنفس کردند، اما این به معنای سلامت هوا در بقیه روز‌های سپری شده از اولین ماه تابستان نیست کما اینکه میانگین شاخص کیفیت هوا به لحاظ ازن در کل این ماه ۵/ ۹۰ بوده و این یعنی شاخص ازن همواره در نزدیکی مرز تنزل کیفیت هوا به شرایط ناسالم (۱۰۰) نوسان داشته است و به این ترتیب حتی در برخی از روز‌هایی که ظاهرا میانگین شاخص ازن در کل ایستگاه‌ها کمتر از ۱۰۰ واحد بوده، در برخی از مناطق گرم شهر، غلظت ازن از حد مجاز فراتر بوده است؛ هرچند در نهایت میانگین مقادیر ایستگاه‌ها به عددی کمتر از مرز آلودگی رسیده است. از طرفی مرز پاکی هوا ۵۰ تعریف شده که در تیرماه حتی یک روز هم شاخص ازن زیر ۵۰ نبوده است.

طبیعتا کنترل دمای هوا در شهر امری تقریبا ناممکن است، اما آیا این موضوع موید بی عملی در برابر آلودگی از جنس ازن در آسمان پایتخت است؟ پاسخ حتما منفی است و راهکار‌هایی برای مهار ازن در فصل گرم سال وجود دارد که مورد غفلت قرار می‌گیرد.برای شناسایی این راهکار‌ها لازم است یک موضوع مهم درباره آلودگی تابستانی هوا که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، گوشزد شود. آن‌طور که اشاره شد گاز ازن در لایه‌های پایینی جو حاصل ترکیب یک اتم اکسیژن ناپایدار و به اصطلاح واکنش پذیر موجود در ترکیبات آلاینده‌های دیگر از جمله اکسید‌های نیتروژن و ترکیبات آلی فرار با مولکول‌های اکسیژن هواست.

فرآیند تجزیه و ترکیب مذکور تحت تاثیر شدت تابش نور خورشید به تولید آلاینده ازن می‌انجامد و به طور معمول هرچه دمای هوا از ۳۰ درجه بالاتر می‌رود، میزان تولید ازن در جو افزایش پیدا می‌کند. اما نکته مهم این است که شاید در ظاهر این طور به نظر برسد که ازن، آلاینده مختص روز‌های داغ تابستان است، اما وضعیت شدت آلودگی هوا در نیمه سرد سال قبل بر میزان ازن تولید و منتشر شده در هوا طی ماه‌های داغ نیمه اول هر سال تاثیرگذار است.آن گونه که کارشناسان می‌گویند، تک اتم اکسیژن واکنش پذیر به عنوان منشأ تولید ازن، از آلاینده‌های دیگر که به طور معمول از احتراق موتور حاصل و از اگزوز خودرو‌ها به ویژه انواع خودرو‌های دیزلی و موتورسیکلت‌های فرسوده خارج می‌شود؛ بنابراین عواقب یک پاییز و زمستان آلوده در فاصله خرداد تا مردادماه سال بعد به شکل آلودگی تابستانی بروز و ظهور پیدا می‌کند. در واقع آلاینده‌های انسان ساز ناشی از منابع متحرک که در نیمه سرد هر سال در لایه‌های پایینی جو محبوس می‌شوند و هوا را آلوده می‌کنند، پیش ساز آلاینده تابستانی ازن به شمار می‌آیند.به این ترتیب می‌توان این طور تعبیر کرد که ۱۴۰۱ پرآلوده که در پاییز و زمستان با تعطیلات سریالی مدارس پایتخت همراه شد، به طور مستقیم در تبدیل تیرماه ۱۴۰۲ پایتخت به یک ماه آلوده به ازن تاثیر داشته است.

مسیر نرفته مهار آلودگی هوا

با این وصف برای کاهش آلاینده ازن در هوا چه باید کرد؟ یک پاسخ تکراری به این پرسش وجود دارد که هر سال در فاصله آبان تا دی ماه نیز به واسطه تشدید آلودگی ناشی از انتشار ذرات معلق در هوا بار‌ها و بار‌ها بیان می‌شود. در واقع راهکار کاهش ازن در هوای شهر‌ها مشابه راهکار‌هایی است که برای کاهش سایر آلاینده‌ها از جمله ذرات معلق مطرح می‌شود. کارشناسان محیط زیست می‌گویند برای از بین بردن این آلودگی باید منابع انتشار آلاینده‌های پیش ساز‌های ازن مانند «هیدروکربن ها» را کاهش دهیم.موتورسیکلت‌های کاربراتوری با انتشار هیدروکربن‌ها سهم قابل توجهی را در ایجاد شرایط لازم برای بالا رفتن میزان گاز ازن در مقایسه با سایر آلاینده‌های معیار هوا دارند. از این رو برای کاهش انتشار این آلاینده خطرناک در نیمه نخست هر سال، باید با اولویت بر راهکار‌های کاهنده پیش ساز‌های آن از جمله ارتقای کیفیت سوخت برای خودرو‌های دیزلی و از رده خارج کردن خودرو‌ها و موتورسیکلت‌های فرسوده تمرکز شود.اما این‌ها عناوین راهکار‌هایی است که برای کاهش آلودگی هوا در نیمه سرد هر سال نیز عنوان می‌شود و به جایی نمی‌رسد.

به بیان دیگر یک مسیر نرفته برای مهار آلودگی هوا وجود دارد که تا وقتی مورد توجه سیاستگذاران و تصمیم سازان در مجموعه دولت و مدیریت شهری قرار نگیرد، فرقی نمی‌کند در کدام فصل سال قرار داریم؛ ما ناگزیریم به تنفس هوای آلوده در پایتخت، فارغ از اینکه هوا سرد باشد و آلاینده‌های خروجی از اگزوز در لایه‌های پایینی جو محبوس شود یا اینکه هوا گرم باشد و همان آلاینده‌ها اگرچه با غلظت کمتر، در معرض تابش شدید آفتاب به ازن تبدیل شود و سلامت ریه هایمان را هدف بگیرد.این تصور که ما چاره‌ای به جز کنار آمدن با آلودگی هوای تابستانی نداریم یا، چون افزایش دما در تیرماه امسال کم سابقه بوده است، غلظت ازن در هوا تا این اندازه افزایش پیدا کرده که تهرانی‌ها به طور متوسط یک روز در میان هوای آلوده به ازن تنفس کرده اند، تصور درستی نیست.

نه تنها مسیر مهار ازن دقیقا همان راهی است که برای آلودگی زمستانی تجویز و هر سال از آن غفلت می‌شود تا اینکه نوبت به تنها اقدام عاجل کاهش اثر آلودگی هوا یعنی تعطیلات سریالی مدارس می‌رسد، بلکه واقعیت این است که هنوز هیچ آمار رسمی درباره اینکه امسال دمای هوای تیرماه به شکل بی سابقه افزایش پیدا کرده است، وجود ندارد و دمای بالای ۴۰ درجه در سال گذشته همین ماه نیز سابقه داشته است. به این ترتیب حواله کردن آلودگی ازن صرفا به دمای هوا فقط به کتمان واقعیت ابعاد مختلف این نوع از آلودگی در پایتخت می‌انجامد.

«ازن» از چه زمانی دردسر شد؟

بر اساس داده‌های رسمی ثبت شده از شاخص کیفیت هوا، در یک دهه اخیر هر چه پیش‌تر آمده ایم، تعداد روز‌های آلوده به ازن در یک روند افزایشی مستمر بیشتر شده است. در سال ۹۵ هوای تهران فقط یک روز بابت غلظت بیش از حد مجاز ازن در هوا آلوده گزارش شده بود، اما این مقدار در سال ۹۷ به ۱۶ روز و در سال ۹۸ به ۲۵ روز رسید.این روند تاکنون نیز ادامه داشته است به طوری که در سال ۱۴۰۱ تعداد روز‌های آلوده به ازن به ۴۷ روز رسید. از ابتدای سال‌جاری تا پایان تیرماه نیز در مدت ۱۲۴ روز سپری شده در مجموع تهرانی‌ها ۴۰ روز هوای آلوده را پشت سر گذاشتند که مسبب ۱۵ روز از مجموع این تعداد روز آلوده، گاز ازن بوده است.

البته در طول سال‌های یک دهه اخیر به تدریج بر تعداد ایستگاه‌های سنجش آلودگی و همین‌طور حسگر‌های اندازه گیری غلظت ازن افزوده شد و احتمالا این متغیر نیز بر واقعی‌تر شدن آمار آلودگی هوا از جنس ازن تاثیرگذار بوده است. اما فارغ از این موضوع آنچه اهمیت دارد این است که در چند سال اخیر دیگر آلودگی هوا صرفا مربوط به نیمه دوم هر سال نیست و در نیمه اول سال نیز سلامت پایتخت نشین‌ها را تهدید می‌کند. با این حال نامرئی بودن آلودگی تابستانی موجب شده این موضوع در کانون توجه سیاستگذاران قرار گیرد. شهروندان نیز باید با اطلاع از ارتباط بین آلودگی ازن با آلاینده‌های منتشر شده از اگزوز خودروها، از انتخاب‌های نادرست ترافیکی مثل سفر غیرضروری با خودروی شخصی حتی در ایام گرم سال نیز پرهیز کنند. برای حال بهتر خودمان هم که شده باید از رفتار‌هایی که به تشدید آلودگی هوا در روز‌های گرم سال می‌انجامد اجتناب کنیم و یکی از این رفتار‌های شایع استفاده غیرضروری از خودروی شخصی است.