امروزه انرژی برق یکی از نیازهای حیاتی زندگی روزمره جوامع بشری است. در صورت قطع دسترسی به برق، تقریبا سایر امور متوقف و در روند زندگی اختلال ایجاد می‌شود. در واقع، برق یکی از زیرساخت‌های اصلی توسعه به شمار می‌رود و نقشی بی‌بدیل در فراهم آوردن بسترهای لازم برای رشد پایدار اقتصادی، اشتغال، سرمایه‌گذاری و رفاه اجتماعی بویژه گسترش صنایع از جمله ارتباطات دارد.
با وجود این، صنعت برق ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که برخی از آنها صورتی مزمن به خود گرفته است. بد نیست یادآوری کنم که اصلاحات ساختاری مکرر و خصوصی‌سازی‌های ناکارآمد، تلفات بالا و بهره‌وری پایین در بخش‌های تولید، انتقال و توزیع، تداوم کسری بودجه و انباشت بدهی وزارت نیرو، رشد چشمگیر مصرف خانگی برق بویژه در روزهای گرم سال و متغیر بودن جریان تولید در تنوع سبد عرضه، از مهمترین مسایل صنعت برق در سالیان اخیر بوده است.
استمرار مسایل فوق موجب شده است دسترسی به برق به یکی از چالش‌های فضای کسبوکار ایران تبدیل و جایگاه ایران در رتبه‌بندی محیط کسبوکار با کاهش روبه‌رو شود. البته یکی از علل نمود و تداوم مسایل یاد‌شده نابسامانی‌های موجود در اقتصاد صنعت برق کشور است که به دلیل نادیده گرفتن پتانسیل‌های موجود در بخش خصوصی است و تبیین آن، نیازمند تحلیل جریان‌های سیستمی مدیریتی، حرفه‌ای، مالی، جغرافیایی و چشم‌انداز آن با توجه به عملکرد حرفه‌ای وزارت نیرو است.
از طرفی متغیر بودن تولید انرژی برق آبی در سالهای مختلف به مقدار حجم آب موجود پشت سدها و به طور غیر مستقیم به وضع بارندگی و خشکسالی کشور باز می‌گردد. بحران کنونی آب در کشور ایران و جنبه‌های مختلف آن بر کسی پوشیده نیست. وقوع کم‌آبی‌ها و خشکسالی‌ها، افزایش مصارف، از بین رفتن زیست‌بوم‌های آبی و تبعات زیست‌محیطی، همگی از ابعاد مختلف بحران آب هستند که در دهه‌های قبل کمتر از آنها سخن به میان می آمد . این مشکلات موجب شده است که مقوله سدسازی در مرکز توجه منتقدان و طرفداران آن قرار گیرد. یکی از موضوعاتی که به صورت مسایل پیرامونی مقوله سدسازی در کشور محل مناقشه موافقان و مخالقان است، مقوله نیروگاه‌های برق‌آبی است.
در نیروگاه‌های برق‌آبی از آب جمع‌شده در پشت سد ها برای تولید برق استفاده می‌شود . آب جمع‌شده در پشت سدها با برخورد به پره‌‌های توربین سبب چرخش روتور آن می‌شود و چرخش روتور توربین نیز سبب چرخش ژنراتور و در نتیجه تولید برق می‌شود. متاسفانه در سال پیش رو با پیش‌بینی‌های صورت گرفته احتمالا با بحران جدی کمبود تولید برق از این طریق روبه‌رو خواهیم بود. برق‌آبی ۹۸.۸ درصد از تولید ملی برق تجدید‌پذیر را و نیز حدود ۱۳.۸درصد از مجموع الکتریسیته تولیدی را در ایران تشکیل می‌دهد. این در حالی است که هیدرو الکتریسیته حدود ۱۹درصد از کل انرژی الکتریکی تولیدی جهان را پوشش می‌دهد. با پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته و کاهش نزولات آسمانی در سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ نمی‌توان انتظار داشت که نیروگاه برق‌آبی کارون ۳ با توان تولید ۲۲۸۰ مگاوات و تولید انرژی سالانه ۴۱۷۰ گیگاواتساعت، بزرگترین نیروگاه برق‌آبی کشور قلمداد شود.
به‌خوبی می‌دانیم که ایران با متوسط بارندگی برابر با یک‌سوم متوسط جهانی، جزو کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان است و علاوه بر این امر، شاید مهمترین علت تاسیس سدها در ایران پراکنش نامناسب زمانی و مکانی بارندگی باشد . این امر در درجه اول بدین معناست که باید تمهیدی در جهت ذخیره آب برای زمان مورد نیاز آن برای کشاورزی و شرب اندیشید و در درجه دوم نیز بدین معناست که انحراف از معیار مکانی بارندگی در کشور قابل توجه است. با توجه به اینکه میزان انرژی برق آبی کمتر از ۱۵درصد از کل انرژی برق کشور را تشکیل می‌دهد، شاید نتوان هدف تامین انرژی را هدف اصلی مناسبی برای تاسیس یک سد در کشور دانست. ذخیره آب سد در یک کشور کم‌آب و خشک و رها‌سازی آن برای تولید برق، علیرغم وفور سوخت‌های فسیلی، چندان صحیح به نظر نمی‌رسد.
با توجه به بارندگی در سالهای گذشته می‌توان گفت که برای نخستین بار در کشور در سال ۱۳۹۸ افزون بر ۲۵درصد از برق مصرفی کشور با اتکا به بخش بخار واحدهای سیکل ترکیبی، نیروگاه‌های برق‌آبی، نیروگاه‌های اتمی و انرژی‌های نو، بدون استفاده از سوخت‌های فسیلی تولید شده است. سهم نیروگاه های برق‌آبی کشور، از این بین ۳۸درصد بوده است که با وجود تنگناهای فنی و مالی شدید و نیز تحریم‌های یک‌جانبه وارده به کشور بویژه در تامین تجهیزات و لوازم یدکی مورد نیاز، بسیار با اهمیت و حائز توجه است . در سال مذکور این میزان از تولید نیروگاه‌های برق آبی، ۸.۴میلیارد متر مکعب صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی ( گاز طبیعی) در کشور را به دنبال داشته است.
اما با توجه به تنش‌های آبی سال جاری و تابستان گرمی که در پیش رو خواهیم داشت، باید خود را برای یک سونامی جدید خاموشی آماده کنیم.
این در حالی است که مدیر کل مرکز مدیریت نیروگاه‌های برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال گذشته گفته بود که بر اساس برنامه‌ریزی دقیق و بهره‌گیری مناسب از بارش‌های قابل ملاحظه در سال آبی گذشته، نیروگاه‌های برق‌آبی با تولید بالغ بر ۳هزار گیگاواتساعت، رکورد بی‌سابقه‌ای را در طول مدت بهره‌برداری از این تاسیسات رقم زدند به گونه‌ای که معادل ۹.۵ درصد از کل انرژی برق تولید‌شده در کشور در این سال متعلق به واحدهای برق‌آبی است.
با توجه به خاموشی‌هایی که در سال گذشته تجربه کردیم مدیر کل مرکز مدیریت نیروگاه‌های برق آبی می‌گوید با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته در منابع آب از ابتدای سال آبی جاری و اقدام‌های به هنگام انجام‌شده در زمینه عملیات تغییرات ادواری، نیروگاه‌های برق‌آبی کشور در تابستان سال جاری نیز با ضریب آمادگی بالغ بر ۹۰درصد آماده تحویل ۱۰هزار مگاوات ظرفیت هم‌زمان با متوسط تولید انرژی روزانه ۹۰هزار مگاوات ساعت به شبکه سراسری برق کشور هستند. ایشان در ادامه مطالب خود انتظار دارند که در ماه آینده سال جاری با وجود برنامه‌ریزی تولید انرژی روزانه بر اساس منابع آب، با توجه به افزایش دمای هوا در کشور و در راستای مشارکت حداکثری نیروگاه‌های برق آبی در تولید انرژی مورد نیاز و جلوگیری از اعمال خاموشی به شبکه انرژی اخذ‌شده از نیروگاه‌های برق آبی کشور، به میزان ۶۵هزار مگاوات ساعت از عدد ۹۲هزار مگاوات ساعت برود (حدود ۴۰درصد بیشتر از برنامه ریزی تولید اولیه) فراتر برود.
ضمنا توجه داشته باشیم که بر اساس گزارش معاون بهره‌برداری شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران ، حدود ۱۵درصد برق تولیدی کشور در زمان اوج مصرف متعلق به نیروگاه‌های برق‌آبی است و هم اکنون معادل ۱۲هزار و ۱۷۰ مگاوات نیروگاه برق‌آبی در کشور نصب شده است که این نیروگاه‌ها در زمان اوج مصرف نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ پایداری در شبکه برق دارند. توجه داشته باشیم که امسال زمان اوج مصرف از ابتدای خرداد شروع شده است و نیروگاه‌های برق آبی سهم ۱۱درصدی را در تولید برق عهده‌دار دارند که قطعا جریان خاموشی‌ها را در بر خواهد داشت.
سایر منابع مصرفی رسمی و غیر رسمی مثل رمزارزها نیز از دیگر مواردی است که جای اما و اگرهای بسیاری را دارد. نگاه خوش‌بینانه به این موضوع ناظر بر این مطلب مهم است که سهم بهره‌برداری رمزارزها از پتانسیل تولید و بهره‌برداری تجهیزات برقی در این سیستم کمتر از ۰.۵درصد است که نمی‌تواند در مصرف نهایی برق در کشور تعیین‌کننده باشد. از طرفی مجری طرح نیروگاه‌های آبی متوسط و کوچک و مشارکت بخش غیر دولتی (خصولتی و خصوصی) اظهار می دارد که اکنون ۱۵درصد از ظرفیت انرژی‌های کشور برق‌آبی است و بیش از ۱۰درصد از برق مصرفی در این نیروگاه‌ها تولید می‌شود.
در سال آبی گذشته کاهش بارش‌ها باعث شد تا ارتفاع و حجم مخزن سدهای دارای نیروگاه برق‌آبی به شدت کاهش یابد و از این رو تامین برق در روزهای پیک مصرف برق قطعا با محدودیت‌هایی روبه‌رو است که ما را با قطعی برق زمان‌بندی‌شده روبه‌رو کرده است. برای روشن شدن موضوع باید گفت که اهمیت تولید انرژی برق‌آبی به کمیت آن نیست و بیشتر به قدرت بالای مانور آن در شبکه، پایداری در شبکه و تامین کمبود برق مورد نیاز در ساعات ضروری پیک مصرف خواهد بود . ضمنا بر اساس گزارش مقامات مسئول در وزارت نیرو در سال گذشته به‌ویژه در شش ماهه اول سال از طریق نیروگاه‌های برق‌آبی بیش از ۱۴ هزار و۵۰۰ گیگاوات ساعت برق تولید‌شده که حدود ۷۶ درصد از این میزان تولید در حد فاصل ماه‌های خرداد ، تیر و مرداد و شهریور رقم خورده است.
با رعایت آمار فوق و ضریب رشد مصرف برق در سال جاری پیش‌بینی می شود در چهار ماهه مورد اشاره سهم بیشتری از مصرف برق را شاهد باشیم و با در نظر گرفتن محدودیت منابع آبی و همانگونه که اشاره شد از ابتدای خرداد تا پایان شهریور راهی جز زمان‌بندی مصرف و یا تعطیلی بخشی از فعالیت‌های تولیدی و صنعتی پرمصرف در کشور نخواهیم نداشت. همچنین بر اساس آخرین اطلاعات و آمار ارائه‌شده از سوی وزارت نیرو و نیز در یک نگاه تطبیقی باید گفت که سهم نیروگاه‌های برق‌آبی از تولید برق به دلیل بارندگی‌های مناسب در سال ۱۳۹۷ از ۵ درصد به ۹ درصد در سال ۱۳۹۸ افزایش یافت و با توجه به محدودیت منابع آبی در سال آبی ۱۳۹۹ – ۱۴۰۰ این سهم به کمتر از ۵ درصد خواهد رسید. در این صورت یا می‌باید سهم تولید نیروگاه‌های چرخه ترکیبی را افزایش داد یا اینکه به چرخه سیستمی سهمیه‌بندی رو آورد .
در کلام پایانی باید گفت که وزارت نیرو لازم است اقدامات فراگیر خود را در سال ۱۴۰۰ برای توزیع برق کشور بصورت کاملا هوشمندانه و با هدف گذر از پیک تابستان به شرح زیر به انجام برساند:
مبارزه جدی و قاطع با ماینرهای غیرمجاز در سطح کشور
تعدیل روشنایی راه‌های بین‌شهری با رعایت اولویت‌های منطقه ای
تعدیل روشنایی معابر شهرها با توجه به محدودیت‌ها و برنامه های کرونایی
رشد مصرف برق در فروردین ماه نشان داد که با تابستانی سخت و گرم روبه‌رو هستیم که در طی سالهای اخیر بی سابقه خواهد بود. ضمنا به دلیل قرار گرفتن در اوضاع کرونایی و گرمای هوا، از هم اکنون شاهد افزایش تدریجی مصرف برق هستیم و به همین دلیل نیازمند اقدامات جدید‌تری هستیم. کنترل مصرف برق ادارات و شرکت‌های تابعه آنها می‌تواند تا ۵۰درصد مصرف را کاهش دهد.
رضا پدیدار - رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران