سرعت اشغال افغانستان توسط طالبان، بسیاری را شوکه کرد. تحلیگران و ناظران سیاسی و نظامی انتظار داشتند ارتش آموزش دیدۀ افغانستان بتواند در مقابل طالب ها مقاومت کند اما این ارتش به حدی فاسد بود که به سرعت از هم پاشید و کابل به دست نیروهای طالبان افتاد.بعد از اشغال کابل، نیروهای آمریکایی با عجله گریختند و سلاح های زیادی را در شهرهای ۵ تهدید طالبان برای ایران؛ از بحران آب تا خطر جنگ/ آیا ایران در حمایت از طالب ها اشتباه کرد؟ افغانستان به جای گذاشتند. همزمان نیروهای مقاومت افغانستان در هم شکستند و تنها در پنجشیر، مقاومتی علیه طالبان شکل گرفت.
این نیروها به رهبری احمد مسعود، پسر احمد شاه مسعود، در کوه های تند و سخت پنجشیر به مقاومت پرداختند. دولت ایران در آن زمان تصمیم گرفت از نیروهای مسعود حمایت نکند و حاکمیت طالبان بر افغانستان را بپذیرد. این در حالی است که نیروهای پنجشیر تاجیک تبار بودند و پدر احمد مسعود نیز با نیروهای ایرانی دوستی دیرینه داشت.
حاکمیت ایران در آن زمان گمان داشت که حاکمیت طالبان بر افغانستان قطعی است و حمایت تهران از مخالفان طالبان به معنی درگیری ایران با همسایۀ شرقی است. نکتۀ مهم دیگر این بود که حاکمیت طالبان بر افغانستان منجر به دوری دو دشمن اصلی ایران از افغانستان می شد. طالبان مخالف شدید داعش و آمریکا بود و حاکمیت طالب ها بر کابل باعث خروج یانکی ها از این کشور و نیز فرار داعشی ها به مناطق کوهستانی جنوبی و شمالی می گردید.با این حال، زمان نشان داد که دشمنِ دشمن ما دوست ما نیست. اگرچه غرب نفوذ خود را در مناطق شرقی ایران از دست داد، اما حاکمیت طالبان بر افغانستان باعث درگیری و اختلاف دو کشور همسایه گردید و چند تهدید امنیتی و استراتژیک برای ایران به وجود آورد که در زیر به آنها اشاره می کنیم:
درگیری مرزی و آبی ایران و افغانستان
مشکل آبی ایران و افغانستان از زمان های گذشته وجود داشته است (در این باره اینجا بخوانید). با این حال، این مشکل بعد از به قدرت رسیدن طالبان افزایش یافت. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به طالبان هشدار داد که حقآبه هیرمند را به ایران بدهد و از نابودی زمین های سیستان و بلوچستان جلوگیری کند اما طالبان با این ادعا که هیرمند آب ندارد، از پرداخت حقآبه ایران خودداری کرد. ایران از طالبان خواست، نماینده ای به هیرمند بفرستد تا وضعیت آب این رودخانه را بررسی کند اما طالبان با این پیشنهاد نیز مخالفت کرد. این امر باعث درگیری و اختلاف دو طرف شد و حتی چند درگیری مرزی هم به وجود آورد.
به طور کلی، از زمان به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، چندین درگیری نظامی در مرزهای مشترک شرقی به وقوع پیوسته است. در نتیجۀ این حملات و درگیری ها چند تن از نیروهای ایرانی شهید و چند نیروی افغانستانی نیز کشته شده اند. به طور کلی، تعداد درگیری های مرزی ایران و افغانستان از زمان سقوط کابل در سال ۲۰۲۱ تا کنون بیشتر از درگیری های مرزی دو کشور در حدود دو دهه حکومت جمهوری دوم (جمهوری اسلامی افغانستان) بوده است و این نشان می دهد تنش مرزی ایران و افغانستان روز به روز در حال بیشتر شدن است.
تهدید استراتژیک
حضور طالبان در افغانستان باعث به هم خوردن تناسب استراتژیک شرق ایران می شود. در زمان حکومت جمهوری، ایران رابطۀ خوبی با افغانستان داشت و از طریق همین رابطۀ نسبتا خوب هم می توانست با شیعیان هزارۀ هرات و مناطق غربی افغانستان رابطۀ دوستانه برقرار کند. این نفوذ باعث می شد ایران بتواند به یک مهرۀ مهم در شرق تبدیل شود و در معادلات سیاسی با پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان نقش ایفا کند. حالا با قدرت گرفتن طالبان، این نفوذ کم شده و ایران باید در رابطه اش با کشورهای دیگر احتیاط پیشه کند. ایران در روابط خود با پاکستان و تاجیکستان بازنگری کرده و سعی کرده رابطه اش را با این دو کشور بهتر کند تا جلوی تندروی ها و جاه طلبی های طالبان را بگیرد.
تهدید پاکستان
ایران و پاکستان همسایگانی هستند که همیشه رابطه ای احتیاط آمیز داشته اند. قدرت نظامی و اطلاعاتی پاکستان غیر قابل انکار است. همچنین، آمریکا نفوذ زیادی بر پاکستان دارد و اگرچه اسلام آباد بیشتر تمرکزش را بر مقابله با هند گذاشته اما ارتباط خوبش با طالبان می تواند تنش هایی را با ایران به وجود آورد. از زمان سقوط دولت ضد آمریکایی عمران خان تا کنون، رابطۀ تهران و اسلام آباد از نوعی بی اعتمادی برخوردار است. این بی اعتمادی با افزایش تنش ایران و طالبان بیشتر هم می شود. پاکستان متحد استراتژیک طالبان است و درگیری احتمالی نظامی بین تهران و کابل، خواسته و ناخواسته اسلام آباد را هم درگیر می کند.
افزایش مهاجران غیر قانونی
قدرت گرفتن طالبان در افغانستان باعث تغییر بافت جمعیتی مهاجران افغان به ایران شده است. تا قبل از این، غالب مهاجران، هزاره های شیعه بودند که در مناطق مشخصی زندگی کرده و به علت اشتراک مذهبی و فرهنگی با ایرانیان، توانسته بودند تا حدی جایگاه خود را در ایران پیدا کنند. حالا هم بر تعداد مهاجران افزوده شده و هم طبقه و بافت جمعیتی آنها تغییر کرده است. بسیاری از مهاجران جدید نه هزارۀ هراتی بلکه پشتون، ازبک یا تاجیک هستند و قرابت فرهنگی آنان با ایرانیان کمتر است. برخی از این مهاجران سمپات طالبان و برخی دیگر نیز سمپات داعش‌اند و از این جهت، نگرانی بیشتری ایجاد می کنند.
این گروه جدید، همزمان باعث ناراحتی افغان های حاضر در ایران هم شده اند. بدبینی نسبت به افغان هایی که مدت زمان بسیاری است در ایران حاضرند باعث می شود این افراد با محدودیت های فراوانی روبه رو شوند. به هر حال، افزایش مهاجران غیرقانونی به ایران باعث افزایش فعالیت های تروریستی شده است. بررسی اقدامات تروریستی سمپات داعش خراسان نشان می دهد فعالیت این تروریست ها در دو سال اخیر افزایش یافته است.
تهدید افزایش حضور سلفی ها
از زمان جنگ افغانستان و شوروی تا کنون، افغانستان محل پذیرش گروه ها و افراد سلفی مختلفی بوده است. با به قدرت رسیدن مجدد طالبان، گروه های سلفی مجددا به افغانستان پناه آورده و می آورند. البته نباید از خاطر برد که طالبان به لحاظ فقهی حنفی است و تمایل زیادی به فقه سلفی و حتی حنبلی ندارد اما بخشی از باورهای کلامی و سیاسی طالب ها به گروه های سلفی نزدیکی دارد. بیعت ایمن الظواهری، رهبر مقتول القاعده با ملا هبت الله آخوند زاده، رهبر طالبان به خوبی نشان می دهد که طالبان می تواند گروه های سلفی – تروریستی بسیاری را جذب کند. برخی تحلیلگران معتقدند یکی از علت های گرایش پاکستان به طالبان این است که با قدرت گرفتن طالب ها، بسیاری از گروه های سلفی – تروریستی که در مناطق کوهستانی شمال و شمال شرقی پاکستان ساکن‌اند به افغانستان می روند تا تحت لوای به اصطلاح «امارت اسلامی» به فعالیت بپردازند.
اگرچه طالبان دشمن درجه یک داعش است و این دو گروه هرگز با هم سازش نداشته اند اما طالب ها در مهار داعش خراسان نیز ناکام بوده اند. فعالیت تروریستی داعش خراسان در دو سال اخیر افزایش یافته است. داعش در حال جذب بسیاری از سلفی هایی است که به افغانستان رفته اند. در حالیکه داعش در حال قدرت گرفتن است، طالبان به هیچ وجه نتوانسته جلوی این تروریست ها را بگیرد. از این جهت، طالبان سلبا و ایجابا باعث گسترش فعالیت گروه های سلفی – تروریستی شده است و از آنجا که این گروه ها مخالف ایران و شیعیان هستند، می توان افغانستان طالبان را یک تهدید برای ایران دانست.